Του Γιώργου Βέη
«Γιατί είναι τόσο μακριά μου όσα χρειάζομαι για να είμαι ευτυχής;» (Από το βιβλίο - απαντά πλειστάκις)
Ο Χοσέμπα, ένα τυπικό τέκνο του 20ου αιώνα, αποφασίζει να οικοδομήσει φιλοτίμως ένα ολόκληρο σύμπαν ιδεών στα θεμέλια ενός πυκνογραμμένου κειμένου, διακοσίων περίπου σελίδων, στα βασκικά, το οποίο βρέθηκε στο σπίτι του φίλου των παιδικών χρόνων, του Δαβίδ. Ο τελευταίος, γιος ενός καθόλα αμφιλεγόμενου ακορντεονίστα, απεβίωσε πρόωρα στη Βόρεια Καλιφόρνια, αφήνοντας πίσω του σύζυγο και δύο κόρες. Πήρε όμως στον τάφο του αρκετά μυστικά, τα οποία αφορούν τόσο στη στάση του πατέρα του στο αυταρχικό καθεστώς του ισπανού δικτάτορα Φράνκο, όσο και στη δική του προβληματική συμμετοχή στο αυτονομιστικό, κατ΄ άλλους τρομοκρατικό κίνημα των Βάσκων, την περιώνυμη ΕΤΑ.
Ένα κουβάρι ενοχών, προκαταλήψεων, καταλυτικών βιωμάτων, επιμόνων αμφιβολιών, δειλών ή γενναίων αυτοπροσδιορισμών του εγώ, αλλά και πολλά διακεκριμένα τιμαλφή μιας εξαιρετικά νοήμονος νιότης, όπου, μεταξύ άλλων, ο έρωτας, σοφόκλειας ορμής και εμπέδωσης, κινεί κυριολεκτικά τον Κόσμο, πλαισιώνουν τα βασανιστικά ερωτήματα των δύο βίων. Πατέρας και γιος, οι δύο ευδιάκριτοι πόλοι της αφηγηματικής δράσης, συνιστούν κατ΄ ουσίαν και το κυρίαρχο ζεύγμα των πρωτευόντων και των δευτερευόντων δεικτών της μυθιστορηματικής ανέλιξης. Ο μεν πρώτος προεξοφλεί, μορφοποιεί κατά τι, στοιχειώνει, αλλά και αναιρεί εν μέρει τον δεύτερο. Ο δε τελευταίος δεν αποκαθιστά, δεν προδίδει, δεν φωτίζει πλήρως τις πράξεις ή τις κρίσιμες παραλείψεις του πρώτου. Είναι αυτή ακριβώς η αμφιθυμία, η οποία υποστηρίζει εν γένει όλες τις διηγητικές διαστρωματώσεις, τις εναλλαγές και βεβαίως τις απαραίτητες ανατροπές της εξιστόρησης. Ο Ισαάκ, θα μπορούσα να ισχυριστώ σχηματικά, δεν θα χρειαστεί καν να επινοήσει τον Αβραάμ του. Ούτε και να τον σκοτώσει. Αυτό θα παραήταν υπόθεση μιας πρόδηλης φροϋδικής ρουτίνας. Κάνει όμως κάτι άλλο: τον αφήνει να αιωρείται επ΄ άπειρον στις αναγνωστικές συνειδήσεις ως ύποπτο σύμπραξης σε συνωμοσία διαρκείας. Χωρίς την επιβαλλόμενη από την ηθική τάξη ανέκκλητη ετυμηγορία, ο πατέρας καθίσταται λοιπόν ένας αυθεντικός εθνικός Εφιάλτης. Αυτό δεν είναι άραγε σκληρότερη τιμωρία από έναν ακόμη συμβολικό φόνο;
Ατσάγα: ένας Βάσκος που εισήλθε στην «παγκόσμια σκηνή της τέχνης του λόγου»
Το ολοκληρωμένο Bildungsroman προκύπτει από τον φίλεργο Χοσέμπα, ό,τι δηλαδή μας προσφέρει εν συνεχεία ο εξαιρετικά ευρηματικός και επαγγελματίας στυλίστας Μπερνάντο Ατσάγα, ο μόνος, σημειωτέον, έως σήμερα Βάσκος, ο οποίος εξήλθε γλωσσικά μέσω της γεφυροποιού ισπανικής, από τα στενά όρια της γενέθλιας γης, στην παγκόσμια σκηνή της τέχνης του λόγου. Συγκρατώ ότι ο Χοσέμπα επαναφέρει στο προσκήνιο της γραφής έναν ολοζώντανο, αυτόφωτο, εργώδη, πανεπόπτη, εξαιρετικά υποψιασμένο Δαβίδ, όχι με τον τρόπο όμως που κάποιος «γκρεμίζει ένα σπίτι και υψώνει στη θέση του ένα καινούργιο, αλλά με το πνεύμα εκείνου που βρίσκει το ξυλόγλυπτο ενός βοσκού που έχει πλέον φύγει, και αποφασίζει να χαράξει ξανά τις γραμμές, για να δώσει ένα καλύτερο φινίρισμα στο σκίτσο, στις φιγούρες». Η αποκαθήλωση των ιδεολογημάτων, η οποία αποτυπώνεται σπερματικά σε ευάριθμες σελίδες, ολοκληρώνεται με την εξομολόγηση της επιλογικής σελίδας 411. Παραθέτω :«Μέσα σε μια νύχτα άρχισα να απεχθάνομαι τα πάντα, τη στράτευσή μου, τα ερωτικά τραγούδια και, ειδικότερα, κάποιες λέξεις του συνήθους λεξιλογίου μας: «λαός», «εθνικό», «κοινωνικό», «προλεταριάτο», «επανάσταση» και άλλες παρόμοιες. Από εκείνη τη στιγμή οι ανακοινώσεις της οργάνωσης μου φαίνονταν παράλογες. Ακόμα πιο παράλογες οι βίαιες ενέργειες, οι απόπειρες ∙ και οι σύντροφοί μου, άσχετοι και αντιπαθητικοί». Η επιδιόρθωση της ζωής είναι αναγκαία στο βαθμό που το εγώ αναγνωρίζει τα νέα του, απώτερα όρια λογισμού. Δεν στοιχειοθετείται δηλαδή εδώ μια επιπρόσθετη αμοραλιστική στρατηγική, ούτε απορρίπτεται συλλήβδην το πολιτισμικό κεκτημένο από τη σκοπιά ενός βαρύθυμου, βασκοαμερικανού πολίτη, ιδιαιτέρως συνειδητοποιημένου. Απλώς σηματοδοτείται το πέρασμα στην επάρκεια της ωριμότητας της κρίσης. Οι αποτιμήσεις διακρίνονται αμέσως από τη ρηματική τους ενάργεια. Έστω παράδειγμα:«Ή, όπως λέει ο Χοσέμπα: η αλήθεια αποκτά στη φαντασία έναν πιο απαλό χαρακτήρα, δηλαδή πιο αποδεκτό […]από τη μία ήταν σκληρό – της είπα. – Φαίνεται ότι δεν υπάρχει τρόπος να λυτρωθούμε από το παρελθόν. Βγάζουμε τη μύγα από τη σούπα και, λίγο να αφαιρεθούμε, την έχουμε πάλι μέσα. Αλλά επίσης με χαροποίησε. Ξέρεις το γιατί». «Όχι δεν το ξέρω», μου είπε με ένα φιλί. «Επειδή μπόρεσα να συγκρίνω την τότε ζωή μου με αυτή που απολαμβάνω αφότου σε γνώρισα». Της ανταπέδωσα το φιλί».
Η μαθηματικά αποδεδειγμένη πορεία των απομυθοποιήσεων
Από τη δεκαετία του '30 ως τα τέλη του 20ού αιώνα, από την μητρκή-πατρική Ομπάμπα της αθωότητας ως την ετερόκληρη Καλιφόρνια, πλέκεται ο ιστός των παθών. Και είναι πολλά. Η τέχνη του μυθιστοριογράφου καλείται να τιθασεύσει όλο αυτό το υλικό, να το κάνει ροή, πλοκή, αλλά και μουσική, χωρίς μάλιστα περιστροφές και παλινωδίες. Η ανταπόκριση του συγκεκριμένου, του Μπερνάντο Ατσάγα, κρίνεται απολύτως επιτυχής. Η σωκρατική αρχή «ο δε ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω» φαίνεται ότι τον καθοδηγεί με συνέπεια: η επανεξέταση και η ενδελεχής διερμηνεία του κύκλου της ζωής και της πολιτείας του Δαβίδ και ασφαλώς του σκοτεινού πατέρα του αποτελεί την βασιλική οδό της σχετικής, πλην όμως ιαματικής γνώσης. Ήδη από τη σελίδα 49 ο συγγραφέας μας προετοιμάζει για τη σειρά των απομυθοποιήσεων, οι οποίες θα ακολουθήσουν μαθηματικά. Απομονώνω για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής τα εξής ενδεικτικά: «Είπα πως οι μετανάστες κουβαλούν πάντα μαζί τους μια παιδαριώδη ιδέα – «εδώ ο κόσμος είναι κακός, εκεί που πάω θα είναι τίμιος. Εδώ ζω άθλια, εκεί θα ζω με άνεση» - και από αυτή τη φαντασίωση αναδύεται μια πρώτη ιδέα του παραδείσου. Όμως στη συνέχεια, με τα χρόνια, κάπως απογοητευμένοι από την καινούργια χώρα, έχοντας επίγνωση του πόσο δύσκολο είναι να ξεκινάς από την αρχή, παράγεται η αντίστροφη κίνηση, όπως του εκκρεμούς που είχαμε απέναντί μας, και τότε η γενέθλια γη αρχίζει να αποκτά παραδείσια χαρακτηριστικά».
Σημειώνω ότι οι παρένθετοι αφορισμοί του κύριου αφηγηματικού υποκειμένου είναι υποδειγματικά σαφείς. Προδίδουν συν τοις άλλοις την αλκή και το σθένος ενός (ήδη) σοφού περί τα ανθρώπινα. Εξ ου και η απόφανση: «Συλλογίστηκα ότι τα πρώτα χρόνια της νιότης μου είχα διαπράξει πολλά σφάλματα από καθαρή άγνοια, επειδή αγνοούσα την πιο απλή αλήθεια, ότι δηλαδή η ζωή είναι το σπουδαιότερο απ΄ όλα και ότι πρέπει να την παίρνεις πολύ στα σοβαρά, «έτσι όπως κάνει ένας σκίουρος», καθώς έγραφε ο Ναζίμ Χικμέτ». Η μετάφραση έχει αποφύγει εντέχνως πολλούς σκοπέλους. Γι΄ αυτό και η πεζογραφία υψηλών αποστάξεων του βάσκου αυτού λεπτολόγου φτάνει ως εμάς αλώβητη.
O γιος του ακορντεονίστα
Μπερνάρντο Ατσάγα
Μετφρ: Στράτος Ιωαννίδης
Εκδόσεις Εκκρεμές, 2013
Τιμή: € 18,70
