Το τρίτο Ράιχ

 

Του Νίκου Ξένιου

 

Το Τρίτο Ράιχ γράφτηκε το 1989 και βρέθηκε ανάμεσα στα χειρόγραφα του Ρομπέρτο Μπολάνιο μετά τον θάνατό του, το 2003, συνοδευόμενο από ιδιόχειρες διορθώσεις[1].

Αφηγητής είναι ένας κάθε άλλο παρά ακοινώνητος και αναιμικός έφηβος, μακράν του στερεότυπου παίκτη των παιχνιδιών με κάρτες Στρατηγικής. Ο Ούντο Μπέργκερ είναι ένας sui generis ενήλικας πρωταθλητής του επιτραπέζιου παιχνιδιού «Τρίτο Ράιχ», που αναπαράγει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο προεξοφλώντας συγκεκριμένη έκβαση: είτε οριστική νίκη, είτε τακτική νίκη, είτε οριακή νίκη, είτε ισοπαλία. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αναπαράγεται στο δωμάτιο του Ούντο, όπου επικρατεί ατμόσφαιρα παρακμής και αποσύνθεσης.

Ημερολόγια-εφιάλτες και λογοτέχνες που στοιχειώνουν

To ημερολόγιο ξεκινά στις 20 Αυγούστου, την ημέρα δηλαδή που ο αφηγητής φτάνει για διακοπές μαζί με το κορίτσι του στην ισπανική Κόστα Μπράβα[2]. Η σύντροφός του Ίνγκεμποργκ διαβάζει αστυνομικά με πρωταγωνιστή τον ντετέκτιβ Φλόριαν Λίντεν, πρόσωπο που μετατρέπεται σε εφιάλτη του Ούντο: «Στη θέση όπου βρισκόταν πριν ο Φλόριαν Λίντεν τώρα δεν υπήρχε κανένας, μόνο μια σκιά, τεράστια, στο βάθος του διαδρόμου. Τότε άνοιξα τα μάτια τρέμοντας και είδα το σύννεφο, πελώριο, μαύρο, να σκεπάζει όλο το χωριό και να κινείται σαν ένα βαρύ αεροπλανοφόρο προς τα υψώματα...».

Ο ίδιος ο Ούντο, πιο εκλεκτικός στα διαβάσματά του και ενημερωμένος στη σύγχρονή του γερμανική λογοτεχνία, επιστρέφει νοερά στο παρελθόν με αφορμή τη διαμονή τους στο ξενοδοχείο «Ντελ Μαρ», όπου ως παιδί τον έφερναν οι γονείς του για διακοπές. Εξιδανικευμένη στα μάτια του ήρωα, η φράου Έλσε, σύζυγος του άρρωστου ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου, γίνεται αφορμή της αναδίφησης αυτής στο παρελθόν συνάπτοντας ένα μυστηριώδη πλατωνικό δεσμό μαζί του. Ένα άλλο μυστήριο είναι η συνάντηση του Ούγκο και της Ίνγκεμποργκ με το ζεύγος Τσάρλι-Χάνα. Η Χάνα είναι πανέμορφη και αθώα, ενώ ο Τσάρλι αγαπά τα θαλάσσια σπορ και πίνει υπερβολικά. Κάθε βράδυ γλεντούν και μεθοκοπούν. Τρίτο μυστήριο είναι ο συσχετισμός τους με ένα ζευγάρι ντόπιων που έχουν, αντίστοιχα, τα ψευδώνυμα «Λύκος» και «Αρνί», καθώς και με τον «Καμένο», έναν αθλητικό τύπο που ενοικιάζει θαλάσσια ποδήλατα και έχει παραμορφωθεί από άγνωστης αιτίας εγκαύματα.

Ανεξήγητοι θάνατοι, εξαφανίσεις και εικονική πραγματικότητα

Ο Τσάρλι, παρορμητικός και επιθετικός, πνίγεται ενώ κάνει σέρφινγκ: «Το πτώμα του Τσάρλυ δεν θα σου άρεσε καθόλου να πας εκεί και να το δείς! Το πρόσωπό του διαλυμένο. Από τα αυτιά ως το σαγόνι, όλο φαγωμένο από τα ψάρια». Μετά το ατύχημα, που θα μπορούσε να είναι και αυτοκτονία, η Χάνα επιστρέφει στη Γερμανία, ενώ η Ίνγκεμποργκ την ακολουθεί. Όμως ο Ούντο «κολλάει» στο μέρος αυτό, ανίκανος να αποκοπεί απ’ τον μαγνητισμό του. Η προσπάθειά του, όπως και η μοναξιά του, εντείνονται μετά την αποχώρηση της Ίνγκεμποργκ. Τηλεφωνεί σε κάποιον φίλο του στη Γερμανία, για να ανακτήσει τις επαφές του, όμως το αίσθημα σκοταδιού και κενού τον συγκλονίζει. Δεν πρόκειται, εδώ, μόνο για ένα παιχνίδι ρόλων, πρόκειται για απόλυτη υποκατάσταση της πραγματικότητας από την fictional πραγματικότητα του παιχνιδιού: «Αργότερα θα κατακτήσω το Λονδίνο και μετά θα το χάσω αμέσως! Θα αντεπιτεθώ στην Ανατολή και θα αναγκαστώ να υποχωρήσω!»

Ενώ περιμένει νεώτερα σχετικά με την τύχη του χαμένου Τσάρλι, εμπλέκει σε μια παρτίδα «Τρίτου Ράιχ» τον «Καμένο», που γρήγορα μαθαίνει τη στρατηγική του παιχνιδιού και τον υποσκελίζει: «Το καλοκαίρι του ’44 μάλλον θα έχω ήδη χάσει το παιχνίδι. Τι θα συμβεί τότε;». Η αγωνία του ήρωα είναι να πείσει τον «Καμένο» ότι απλώς επιδίδεται σε ένα παιχνίδι με κάρτες, δηλαδή ότι δεν είναι ναζιστής. Η ψυχική βία που ασκεί ο «Καμένος» στον Ούντο είναι έκδηλη προς το τέλος του μυθιστορήματος, έκδηλο χαρακτηριστικό του οποίου είναι η πρόθεση του συγγραφέα να το αφήσει ημιτελές. Ευτυχώς για τον αναγνώστη, η πλοκή στοιχειωδώς κορυφώνεται με τις προβλέψεις του ασθενούς ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου -ο οποίος εμπλέκεται τελευταίος στο παιχνίδι- για την έκβαση της δίκης της Νυρεμβέργης. Ενώ ο Ούντο επιμένει πως το «Τρίτο Ράιχ» είναι ένα παιχνίδι σύνθετης Στρατηγικής που καμία σχέση δεν έχει με το ήθος των αληθινών στρατιωτών στη διάρκεια ενός πραγματικού πολέμου, οι βεβαιότητές του δυναμιτίζονται με την απειλητική προτροπή του συζύγου: «Σας συμβουλεύω να φτιάξετε τις βαλίτσες σας και να εξαφανιστείτε. Στο κάτω κάτω, το Βερολίνο, το μοναδικό και αληθινό Βερολίνο, έπεσε πριν από καιρό! Έτσι, όταν αρχίζει να χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια του, το τοπίο του θέρετρου μεταμορφώνεται σε καφκικό: «Καθώς το καλοκαίρι σβήνει στο Ντελ Μαρ αρχίζουν να ακούγονται ήχοι που πρωτύτερα ούτε καν υποψιαζόμασταν: οι σωληνώσεις φαίνονται τώρα άδειες και πιο μεγάλες ο κανονικός και υπόκωφος θόρυβος του ασανσέρ έχει δώσει τη θέση του στα γραντζουνίσματα και το σούρσιμο πάνω στον σοβά των τοίχων. Ο άνεμος που δονεί τα κασώματα και τους μεντεσέδες του παραθύρου κάθε βράδυ είναι πιο δυνατός. Οι βρύσες του νιπτήρα τσιρίζουν και τραντάζονται προτού βγάλουν νερό...»

Εκκρεμότητες στην πλοκή και προσχηματικός πόλεμος

Το μποέμ στυλ πλοκής του αφηγηματικού ιστού, το έντονο γοτθικό στοιχείο[3] που τον χαρακτηρίζει, η αντιπαράθεση του προσωπικού, ονειρικού χρόνου (αυτού που κάποιοι θα χαρακτήριζαν υποσυνείδητο) και της βίαιας αντικειμενικής χρονικότητας, είναι σκηνοθετημένα κατά τρόπον ώστε σε κάθε σελίδα του βιβλίου να αποκαλύπτεται η τρομακτική γειτνίαση ζωής και θανάτου: «Ενώ έτρωγα το πρωϊνό μου, ένας πελώριος ήλιος κουνούσε τα πλοκάμια του σε όλη την παραλιακή οδό και σε όλες τις αυλές με τραπέζια χωρίς να καταφέρνει να ζεσταίνει καθόλου». Παρά, όμως, την έξοχη ατμόσφαιρα του βιβλίου, μένουν αναπάντητες οι απορίες του αναγνώστη: γιατί είναι καλός παίκτης ο Ούντο; Πώς επηρεάζει τη ζωή και τις σχέσεις του η υψηλή τεχνική του στο παιχνίδι; Κατά την αφήγηση αλλάζει -και σε ποιον βαθμό- η αντίληψή του του εαυτού του; Τι είδους είναι αυτή η έλξη που ασκεί στον Ούντο η φράου Έλσε; Και τι ρόλο διαδραματίζει αυτή η χορεία μυθιστορηματικών στρατηγών; «Ο Άρνιμ ο Υπάκουος, ο Κνόμπελντορφ ο Μπαλαντέρ, ο Χάινριχ ο Βράχος, ο Κλάιστ ο Αστρονόμος, ο Φρέιθ ο Σιωπηλός, ο Ζάλμουτ ο Ακαδημαϊκός, ο Μάιντλ το Αγριογούρουνο, ο Μπίττριχ ο Εφιάλτης, ο Τσάνγκεν ο Σκοτεινός, ο Βέστφαλ ο Καλλιγράφος...», όλοι αυτοί παραπέμπουν στον πρωσσικό στρατό, αλλά και στη σκοτεινή ιπποτική μυθιστορία και στα sagas του Βορρά. Συμβάλλουν έντονα στη σύνθεση του περίφημου «μικροκλίματος» που καθιέρωσε ο

 Μπολάνιο στη λογοτεχνία. Σαρκάζοντας το υπερμέγεθες Εγώ του Ούντο, σχεδιάζοντας το ερωτικό του άγχος, ο συγγραφέας φαίνεται να απολαμβάνει τη συγγραφή του, ανοίγοντας ένα παράθυρο προς την υπαρξιακή άβυσσο και συνδέοντάς την, ταυτόχρονα, με τον εφιάλτη του μεγάλου πολέμου που έχει στοιχειώσει την Ευρώπη.

Το παιχνίδι του βιβλίου δεν είναι μια αφηρημένη σύλληψη του Μπολάνιο, αλλά βασίζεται σε δύο υπαρκτά επιτραπέζια παιχνίδια. Αυτά περιλαμβάνουν γεωστρατηγικά σημεία συγκεκριμένα, τεχνικές πληροφορίες, τον παράγοντα τύχη, διεξάγονται σε ξηρά, θάλασσα και αέρα και εμπλέκουν ακόμη και Παρτιζάνους. Είναι φανερό πως ο Μπολάνιο μελέτησε εξαντλητικά Ιστορία ώστε να μπορέσει να συνθέσει αληθοφανείς σκηνές για το συγκεκριμένο πολεμικό παιχνίδι, είναι όμως εξίσου προφανές πως παραμέλησε τον κεντρικό αφηγηματικό του άξονα. Ο Ούντο του μυθιστορήματος σκιαγραφείται σαν αστέρι ενός ρηχού Σύμπαντος, σαν ένας master που μέχρι στιγμής δεν έχει χάσει ούτε παρτίδα. Είτε λοιπόν για να συνθλίψει τις αυταπάτες του ήρωά του, είτε για να φτιάξει μια μεταφορά της Λαγνείας για τον Πόλεμο που διακατέχει την ανθρωπότητα, ο συγγραφέας επιχείρησε να δώσει ταυτότητα μυθιστορήματος σε μια σειρά από εκτεταμένα κείμενα με μυστηριώδεις λεπτομέρειες, που με ιδιαίτερο στυλ παγιδεύουν τον ήρωα στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του και τον αποκόπτουν από την πραγματικότητα.

«Nα τι είναι η Τέχνη», θα γράψει αργότερα ο Ρομπέρτο Μπολάνιο: «Είναι η ιστορία μιας ζωής σ’ όλη την ιδιαιτερότητά της. Μόνο αυτή μιλά για την ιδιαιτερότητα. Είναι η έκφραση, και συγχρόνως το εργαστήρι κατασκευής της ιδιαιτερότητας» 

 

 Το τρίτο Ράιχ
Roberto Bolaño
Μτφρ: Κρίτων Ηλιόπουλος
Άγρα 2013 τιμή € 19,50