Του Γ.Ν. Περαντωνάκη
Τέτοια κορυφαία έργα, τέτοια μεγαλειώδη από αφηγηματική και ιδεολογική άποψη κείμενα συχνά μένουν κρυμμένα από τον αναγνωστικό μας ορίζοντα, ώσπου από αγαθή συγκυρία πέφτουν στα χέρια μας και τότε καταλαβαίνουμε τι σημαίνει πραγματικά μεγάλη λογοτεχνία. Γιατί ποιος μιλούσε για τον Μάνες Σπέρμπερ, έναν Αυστριακό, γερμανόφωνο, Εβραίο λογοτέχνη που έζησε τον μεσοπόλεμο και έγραψε σύμφωνα με δηλώσεις επιφανών συγγραφέων, ένα από τα κορυφαία έργα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας;
Το υπερπεντακοσιασέλιδο μυθιστόρημα αναφέρεται στην αριστερή αντίσταση ενάντια στους ποικίλους ολοκληρωτισμούς κατά τη δεκαετία του '30, όταν η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία είχε ήδη παρακμάσει και η χιτλερική Γερμανία ερχόταν δρομαία. Το δίκτυο των κομμουνιστών αγωνιστών είχε απλωθεί σε όλη την Ευρώπη, αλλά, εκτός από τους εξωτερικούς εχθρούς, πρώτιστα οι εσωτερικές διαμάχες, που ήδη φαίνονταν ότι οδηγούσαν σε μια εξίσου αυταρχική και αντιδημοκρατική πολιτική, είχαν ξεσπάσει. Η πολιτική διασταυρώνεται με τις προσωπικές αντιθέσεις και γεννά διώξεις και φασισμό.
Προσωπική ελευθερία ή πίστη στο Κόμμα;
Εξ αρχής κέντρο του κειμένου είναι το ερώτημα που διατυπώνεται ρητά: μπορεί το άτομο να διατηρήσει την προσωπική του ελευθερία υπηρετώντας το Κόμμα; («Κι αν η συνείδησή σου έρχεται σε διάσταση με το Κόμμα, τι μετράει τότε;», σελ. 66) Η συζήτηση, λίγες σελίδες μετά, μεταξύ του Ντόινο Φάμπερ και του πρώην καθηγητή του Στέτεν είναι αποκαλυπτική. Από την μία ο πανέξυπνος Φάμπερ, που στα νιάτα του ήταν πνεύμα ανήσυχο και ερευνητικό, κι από την άλλη ο δογματικός καθηγητής, ο οποίος ωστόσο πιστεύει ότι η υποταγή στο Κόμμα στομώνει κάθε φιλέρευνη και διαλεκτική σχέση με την αλήθεια. Ο Φάμπερ είναι ηττημένος είτε κερδίσει το Κόμμα, αφού αυτός θα έχει απολέσει την ατομικότητά του, είτε χάσει, αφού θα είναι κυνηγημένος για μια ουτοπία.
Ο Σπέρμπερ θέτει συνεχώς τέτοια υπαρξιακά ερωτήματα που κινούνται μέσα και πέριξ των πολιτικών ανακατατάξεων στην Ευρώπη του μεσοπολέμου. Από τη μία, η εγκαθίδρυση του Στάλιν φαίνεται ήδη στα μάτια του ως μια απολυταρχική τακτική, που φιμώνει τις όποιες διαφωνίες, κι από την άλλη η επερχόμενη αναρρίχηση του Χίτλερ θα αποτελέσει την απειλή για κάθε προσωπική ελευθερία. Δυο ολοκληρωτισμοί παλεύουν στο κουφάρι της Γηραιάς Ηπείρου.
Νερό στο μύλο της Ιστορίας
Στην ουσία το έργο είναι ένα Μυθιστόρημα Ιδεών, όπου τα πρόσωπα εμφανίζονται και εξαφανίζονται για να μεταφέρουν τις ιδέες της συνείδησής τους. Ο ειδικών αποστολών Γιόσμαρ, ο πειστικός Ζένεκε, ο διανοούμενος Ντόινο, οι πολλοί άλλοι σύντροφοι που έρχονται και χάνονται, συχνά θυσιάζονται για το Κόμμα, ρίχνουν νερό στο μύλο της Ιστορίας, λειτουργούν ως φορείς σκέψεων και απόψεων που επιδοκιμάζονται ή καταδικάζονται επίσημα, αλλά πάντα αφήνουν να φαίνονται οι ζυμώσεις με τις οποίες προχώρησε ο μεσοπολεμικός κόσμος. Το αφηγηματικό παιχνίδι, που θυμίζει λίγο «Το κιβώτιο» του Άρη Αλεξάνδρου, εναλλάσσει σε ρόλο καλού και κακού, πιστού στο Κόμμα ή προδότη, τον έναν και τον άλλο σύντροφο. Ο αναγνώστης δεν ξέρει ποιος είναι ήρωας και ποιος πουλημένος.
Απ' την άλλη, οι διάλογοι κυριαρχούν σε ένα πυκνό πλέγμα αντιπαραθέσεων, που αναδεικνύουν τις ποικίλες τάσεις και φέρνουν στο προσκήνιο τις ατομικές εκτιμήσεις των γεγονότων, τα οποία ακόμα ρευστά υποβάλλουν την ερμηνεία τους. Με όλα αυτά ο Σπέρμπερ σκιαγραφεί το τεράστιο μωσαϊκό της αριστερής διανόησης, από τη στενή κομματική γραμμή ως τις αιρετικές απόψεις που αναπόδραστα ακούγονταν αλλά γρήγορα θάβονταν κάτω από τον πέλεκυ της κομματικής πειθαρχίας. Ο Χίτλερ ακούγεται όλο και συχνότερα ως η απειλή που στρέφεται όχι μόνο εναντίον των Εβραίων και των κομμουνιστών, αλλά και των ελευθεριών ολόκληρης της Ευρώπης, με τον Παγκόσμιο Πόλεμο να είναι η αναπόφευκτη κατάληξή του. Ο Στάλιν κυριαρχεί ως η απόλυτη αλήθεια... Κι εκεί που το έργο έχει βαρύνει από τον φόρτο των ιδεών, παιχνίδια διπλής κατασκοπίας έρχονται να αναταράξουν τα λιμνάζοντα νερά, να κάνουν το μυθιστόρημα δραματικό και να εντείνουν τη δράση που ως τότε φιδοσερνόταν ανάμεσα στις θεωρίες.
Όλα αυτά, η μεστή γραφή, η διαλεκτική των απόψεων, η έστω και αραιή δράση, η εναλλαγή του ορθού και του αιρετικού, κάνουν το έργο πραγματικά πολυφωνικό, του χαρίζουν φιλοδοξίες και προοπτικές, το καταξιώνουν σε αριστούργημα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας, γεμάτο τόσο με ηρωισμό όσο και με προβληματισμό, γεμάτο με την ιστορία της αριστεράς όσο και με τις ζυμώσεις που χαράκωσαν την Ευρώπη πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ
Η καμένη βάτος
Δάκρυ στον ωκεανό
Μανές Σπέρμπερ
Μτφρ. Έμη Βαϊκούση
Εκδόσεις Καστανιώτη 2013
Σελ. 574, τιμή: € 20,24
