Εμείς

Της Σώτης Τριανταφύλλου

People who live in glass houses (shouldn't throw stones)

Διαβάζοντας ένα σενάριο του Φώτου Λαμπρινού γύρω από τις ουτοπίες του 20ού αιώνα, ανέσυρα από τα ύψη της βιβλιοθήκης το δυστοπικό μυθιστόρημα του Γεβγκένι Ζαμιάτιν «Εμείς», ένα προφητικό βιβλίο που γράφτηκε το 1921.Ο συγγραφέας, που έφυγε από τη Σοβιετική Ένωση στις αρχές της δεκαετίας του '30 (λέγεται ότι ο Μαξίμ Γκόρκι παρακάλεσε τον Στάλιν να του δώσει την άδεια), ενεπνεύσθη το «Εμείς» από τις επαναστάσεις του 1905 και του 1917, καθώς κι από την εμπειρία του στα ναυπηγεία του ποταμού Τάιν (Βορειοδυτική Αγγλία) στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η ιστορία του «Εμείς» εκτυλίσσεται στο μέλλον όπου έχει επικρατήσει το Μονοκράτος, ένα αυταρχικό, αστυνομικό καθεστώς που έχει μετατρέψει τον πλανήτη σε γυάλινη κοσμόπολη: οι κάτοικοι είναι «κρατούμενοι», όλες τους οι ενέργειες ρυθμίζονται από την κεντρική εξουσία και παρακολουθούνται μέσω ενός πολεοδομικού σχεδίου παρόμοιου με το Πανοπτικό. H ζωή τους είναι οργανωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η μέγιστη παραγωγικότητα: βαδίζουν στοιχισμένοι φορώντας ομοιόμορφες στολές πάνω στις οποίες είναι σημειωμένος ο αριθμός τους (οι άνδρες διακρίνονται από ένα σύμφωνο και μονούς αριθμούς, οι γυναίκες από ένα φωνήεν και ζυγούς αριθμούς), ενώ απαγορεύεται, μεταξύ άλλων, ο έρωτας, το κάπνισμα, το αλκοόλ, η υπενθύμιση του παρελθόντος πριν από το Μονοκράτος, τα νυχτερινά όνειρα, η απόκτηση παιδιών χωρίς την άδεια των ευγονιστών.

Χίλια χρόνια μετά την κατάκτηση του κόσμου, το Μονοκράτος ετοιμάζει το πρώτο του διαστημόπλοιο – τον «Ολοκληρωτή» - το οποίο θα εισβάλει σε άλλους πλανήτες για να κάνει, με τη βία, «ευτυχισμένους» όλους τους εξωγήινους απαλλάσσοντάς τους από τον πρωτογονισμό της ελευθερίας. Ο Ολοκληρωτής είναι έργο του μηχανικού D-503 ο οποίος ζει, όπως όλοι οι «αριθμοί», σε γυάλινο σπίτι και παρακολουθείται από τους Φύλακες. Ο D-503 έχει ως ερωμένη "μερικής απασχόλησης" την Ο-90 που, διορισμένη από το Μονοκράτος, προσφέρει τις υπηρεσίες της και στον καλύτερό του φίλο, τον κρατικό ποιητή Ρ-13 ο οποίος απαγγέλλει τα ποιήματά του σε δημόσιες εκτελέσεις.

O Ζαμιάτιν κατασκευάζει έναν κόσμο απάνθρωπης ευταξίας πολύ πριν οι μπολσεβίκοι προσπαθήσουν να πραγματοποιήσουν την σοσιαλιστική ουτοπία.

O Ζαμιάτιν κατασκευάζει έναν κόσμο απάνθρωπης ευταξίας πολύ πριν οι μπολσεβίκοι προσπαθήσουν να πραγματοποιήσουν την σοσιαλιστική ουτοπία. Το «Εμείς» αποτυπώνει τόσο την ανησυχία που προκάλεσε η εκβιομηχάνιση (και ο τεϊλορισμός), όσο και τις ιδεολογικές ζυμώσεις που εκτυλίσσονταν στη Ρωσία, οι οποίες αποτελούσαν μέρος του οικουμενικού Zeigeist – φουτουρισμός, πολεμικός σοσιαλισμός, αναλυτική ψυχολογία του Γιουνγκ, πολεοδομικές ουτοπίες (Ebenezer Howard, Tony Garnier), κινηματογραφικά οράματα και, όπως πάντα, θεωρίες Συντέλειας. Με λίγα λόγια, το «Εμείς» δεν είναι μόνο μια προβολή στο σοβιετικό μέλλον -μολονότι η οξυδέρκεια του Ζαμιάτιν είναι μαγική: κάνει λόγο για «ψυχο-χειρουργική μετατροπή», για «τρακτέρ με ανθρώπινη μορφή» για τον απόλυτο ηγέτη που ονομάζεται «Ευεργέτης», για κλίμα παράνοιας, προδοσίας, καταγγελιών, επίβουλων ψιθύρων, βασανιστηρίων – αλλά επίσης μια εμβάθυνση στη διαλεκτική ουτοπίας/δυστοπίας. Ο Ζαμιάτιν μοιάζει να λέει: κάθε ουτοπία περικλείει μια δυστοπία και η «πραγματοποίηση» της ουτοπίας ισοδυναμεί με την ακύρωσή της.

Οι ήρωες του «Εμείς» προσπαθούν να παραβιάσουν τους νόμους για να ζήσουν «σαν άνθρωποι» – ενώ πολλά συμβαίνουν κάτω από τη «Μηχανή του Ευεργέτη», μέρος του μεγάλου Πράσινου Τείχους κατεδαφίζεται, πουλιά εισρέουν στην πόλη, οι «αριθμοί» προχωρούν σε μικρές πράξεις αφηφησιάς. Το Μονοκράτος κλονίζεται, η επανάσταση όμως αναβάλλεται.

Ο Ζαμιάτιν, χρησιμοποιώντας βιβλικές μεταφορές, εικόνες από την Αποκάλυψη κι από παλιότερα λογοτεχνικά έργα στα οποία εκφραζόταν η μελλοντολογική ιδέα της κοινωνικής ισοπέδωσης σε «παγκοσμιοποιημένο» αστικό περιβάλλον (όπως το διήγημα "The New Utopia" του Jerome K. Jerome, τα έργα του H. G. Wells, το "Iron Heel" του Jack London), καταδεικνύει, νομίζω, τη δύναμη της λογοτεχνίας ως μάρτυρα της εποχής της και ως προλέγοντα του μέλλοντος: «τα πράγματα θα γίνουν έτσι επειδή δεν μπορούν να γίνουν διαφορετικά». Και «τα πράγματα γίνονται όπως γίνονται επειδή...» Όποιος έζησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τις ρωσικές επαναστάσεις είχε, φαντάζομαι, τη χειρότερη δυνατή εντύπωση από την ανθρώπινη φύση.

Ο Φώτος Λαμπρινός αναφέρεται στο «Εμείς» σ' αυτό το σενάριο που επικεντρώνεται στην αναγκαστική κολεκτιβοποίηση την οποία επέβαλε ο Στάλιν στους σιτοβολώνες της Σοβιετικής Ένωσης. Το αποτέλεσμα ήταν να πεθάνουν 3,5 εκατομμύρια άνθρωποι από πείνα και να σημειωθούν αναρίθμητες πράξεις κανιβαλισμού: το 1933 ονομάστηκε «μαύρη χρονιά» κι από τότε όλες οι χρονιές ήταν μαύρες. Ο Ζαμιάτιν έμαθε για τον ανελέητο «πόλεμο εναντίον των κουλάκων» ενώ βρισκόταν στο Παρίσι∙ πέθανε λίγα χρόνια αργότερα τις μέρες των μεγάλων εκκαθαρίσεων. Οι συμπατριώτες του έμεναν σε γυάλινα σπίτια και έριχναν πέτρες ο ένας στον άλλον.

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 

Εμείς
Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν
Μτφρ: Ειρήνη Κουσκουμβεκάκη
Επιμέλεια: Δημήτρης Κωνσταντίνου
Εκδόσεις Εξάρχεια, 2011
Τιμή € 13,00, σελ. 293