Του Φώτου Λαμπρινού
Με τη Σώτη Τριανταφύλλου γνωριζόμαστε εδώ και 20 χρόνια και αν σήμερα είμαι ζωντανός το οφείλω στη γεναιοδωρία της. Τότε, είκοσι χρόνινα πριν, όταν γνωριστήκαμε, έτυχε να χάσει έναν πολύ στενό και αγαπημένο της φίλο. Μου είχε μιλήσει γι αυτόν και την μετέφερα με το αυτοκίνητο στο νοσοκομείο, σχεδόν καθημερινά. Κάποια μέρα μου τηλεφώνησε, λέγοντάς μου ότι ο Χρήστος πέθανε και κλαίγοντας με λυγμούς, μου είπε ότι οφείλω να ζήσω 20 χρόνια. Τα 20 χρόνια ήδη συμπληρώθηκαν και όταν τής το επεσήμανα μου είπε, με το γνωστό της ύφος: «Σου έχω δώσει παράταση». Διανύω λοιπόν, εις τας δυσμάς του βίου μου, την «παράταση» που απλόχερα μου προσέφερε η Τριανταφύλλλου και ας ελπίσουμε, ως ευσυνείδητος διατητής, να κρατήσει και κάποιες καθυστερήσεις...
Με τη Σώτη διαφωνούμε σε πολλά ζητήματα. Θα έλεγα ότι τις απόψεις μας τις χωρίζουν έτη... Φώτου, αλλά ως παιδιά του διαφωτισμού, πραμένουμε πιστοί οπαδοί του Βολταίρου.
Αν σήμερα θέλω να μιλήσω για τις «Σπάνιες Γαίες» δεν είναι γιατί είμαι από αυτούς που μην τολμήσεις να τους ρωτήσεις τη γνώμη τους, γιατί θα σου την πουν οπωσδήποτε, αλλά γιατί συμβαίνει να έχω πολύ στενή σχέση με τη χώρα (σπουδές και πάμπολλα ταξίδια), στην οποία η Σώτη τοποθέτησε τη δράση αυτού του βιβλίου. Όσα περιγράφει για τη ζωή στη Σοβιετική Ένωση, από τη δεκαετία του '30 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '60, σε μένα τουλάχιστον, είναι λίγο ως πολύ γνωστά. Κάτι περισσότερο: είναι πολύ λίγα σε σχέση με αυτά που ο ίδιος γνωρίζω, όχι μόνο για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, αλλά για το σύνολο των 70 χρόνων που διήρκεσε η «Μεγάλη Ουτοπία» του 20ού αιώνα.
Ωστόσο, θα πρέπει να τονίσω: Μακρυά από μένα η πρόθεση να υποκαταστήσω τους κριτικούς της λογοτεχνίας. Δεν κατέχω τα εργαλεία, ούτε τις γνώσεις αυτής της εργασίας. Ως αναγνώστης θα ήθελα να πω δυό λόγια για τις «Σπάνιες Γαίες».
Το προσωπείο ως πρόσωπο
Η δράση τοποθετείται στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν και ολίγον του Χρουστσώφ.
Η δράση τοποθετείται στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν και ολίγον του Χρουστσώφ, συγκεκριμένα από το 1926, που γενιέται ο ήρωάς, μέχρι το 1963, όταν αποφασίζει να γράψει τα απομνημονεύματά του. Ο Πραβιέν λοιπόν, που φέρει το όνομα της «αλήθειας του Λένιν» -Πράβντα Λένινα, εξ ού και Πραβιέν-, γενιέται στο Μούρμανσκ, ένα λιμάνι στη βόρεια θάλασσα, σε οικογένεια ανθρακωρύχου, που πολέμησε στον «Κόκκινο Στρατό», συμμετέχοντας, υπό τις διαταγές του Τρότσκυ, στην καταστολή της εξέγερσης, που επιχείρησαν τα σοβιέτ των ναυτών της Κροστάνδης (Μάρτιος 1921). Αυτό το «υπό τις διαταγές του Τρότσκυ», θα στοιχίσει αργότερα στον πατέρα τη σύλληψη και την αποστολή του στη Σιβηρία, από όπου δεν επέστρεψε ποτέ. Ο Πραβιέν, ένα παιδί μοναχικό, που είχε αδυναμία στη μητέρα του και δεν έμοιαζε καθόλου στην ατίθαση και απροσάρμοστη, ως προς το καθεστώς, αδελφή του, θα σπουδάσει γεωλογία για να ασχοληθεί αργότερα, ως ειδικός, με την εξερεύνηση και ανακάλυψη «σπάνιων γαιών», ενώ παράλληλα θα τρέφει μιαν ιδιαίτερη αδυναμία στο τσίρκο. Συγκεκριμενα στους κλόουν, τους οποίους ανεπαίσθητα σχεδόν αρχίζει να μιμείται και να ασκείται κατά μόνας στην τέχνη τους, τόσο που δεν θα αργήσει η μέρα που θα γίνει, παράλληλα με τη γεωλογία, επαγγελματίας κλόουν. Στο τσίρκο θα τον τραβήξει ευθύς εξ αρχής και μία γυναίκα που θα ερωτευθεί και με την οποία αργότερα, ως κλόουν, θα ζήσει μαζί της.
Ωστόσο, μην το ξεχνάμε, ο Πραβιέν μεγαλώνει και βιώνει την εφηβεία στη δεκαετία του 1930, όταν ο κομματικός μηχανισμός στο Γεωλογικό Ινστιτούτο όσο και στην καθημερινή ζωή επιχειρεί να ασκήσει πλήρη έλεγχο. Έτσι ο Πραβιέν, εντάσσεται αρχικά στην Κομσομόλ και κατόπιν στο Κόμμα, υπακούοντας πιστά στις άνωθεν εντολές και λατρεύοντας, όπως το μέγιστο ποσοστό του πληθυσμού, τον Στάλιν. Η εξαφάνιση της αδελφής του (το 'σκασε με ένα φορτηγό σε άλλη χώρα) και η τρέλα που οδηγεί στο θάνατο τη μητέρα του, δεν είναι ικανές συνθήκες, ώστε να αλάξουν την εν γένει συμπεριφορά του Πραβιέν. To μόνο πρόβλημα φαίνεται να είναι οι αϋπνίες, από τις οποίες πάσχει από μικρός και από τις οποίες δεν μπορεί να απαλλαγεί, ακόμα και όταν νοιώθει λόγω έρωτα, εκστατικά ευτυχισμένος.
Ωστόσο, ένα τραγικό συμβάν, μια ενέργεια στην οποία τον υποχρεώνει να προβεί το Κόμμα, θα του αλλάξει τη ζωή, αλλά και την εμφάνιση: από την επομένη της μοιραίας ημέρας, ο Πραβιέν αποφασίζει να ντυθεί κλόουν όχι μόνο για τις παραστάσεις στο τσίρκο, στο οποίο παράλληλα εργάζεται, αλλά στην καθημερινή ζωή. Στο Γεωλογικό Ινστιτούτο, στις έρευνες για «σπάνιες γαίες», στις συναναστροφές του, παντού, ο Πραβιέν κυκλοφορεί ως κλόουν. Ενδύεται μονίμως το αστείο πρόσωπο, με το έντονο μακιγιάζ, τη χοντρή κόκκινη μύτη και τα φουντωτά μαλλιά, αρνούμενος να «ξεμασκαρευτεί», τόσο τη μέρα όσο και τη νύχτα. Με αυτή την εμφάνιση, ως επαγγελματίας κλόουν, θα γνωρίσει τον Στάλιν, τον οποίο θα κληθεί να διασκεδάσει, αυτόν και το στενό του επιτελείο, στη «ντάτσα» του «πατερούλη». Με το ίδιο μακιγιαρισμένο πρόσωπο θα συναστραφεί τον βρετανό κατάσκοπο, που εγκαθίσταται στη Μόσχα για να αποφύγει τη σύλληψη από τη μυστική αστυνομία της χώρας του, με το ίδιο πρόσωπο, σε μια εξερεύνηση θα συναντήσει τον πατέρα του στη Σιβηρία.
Το ερώτημα είναι απλό και συγκεκριμένο: γιατί προβαίνει σε μια τέτοια ενέργεια ο Πραβιέν. Είναι άραγε ένας τρόπος να διακωμωδήσει το σύστημα; Είναι ίσως ο μόνος τρόπος, τον οποίο θα πρέπει να υιοθετήσουν όλοι οι κάτοικοι της αχανούς χώρας, προκειμένου να δείξουν τη δυσαρέσκειά τους απέναντι σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς; Είναι η αναγκαστική γελοποίηση του ανθρώπου, που είναι υποχρεωμένος να ανέχεται και να εκτελεί τις άνωθεν διαταγές, όσο παράλογες καιι να είναι; Είναι το καταφύγιο που επιτρέπει στον Πραβιέν να μην έρχεται σε άμεση επαφή με το απεχθές περιβάλλον; Τι είναι;
Είναι ο ευατός του που δεν αντέχει να βλέπει...
Θεωρώ ότι ο Πραβιέν, μετά το συγκλονιστικό γεγονός στο οποίο ο ίδιος συμμετείχε, αποδέχτηκε και έφερε σε πέρας, αποφασίζει να μεταμφιεστεί μονίμως σε κλόουν για να μην βλέπει το πρόσωπό του στον καθρέφτη. Είναι ο ευατός του που δεν αντέχει να βλέπει και αδιαφορεί για το πως τον βλέπουν οι άλλοι. Παραφράζοντας τον Σαρτρ, ο Πραβιέν μοιάζει να λέει «η κόλαση είμαστε εμείς», με τη μάσκα που τοποθετεί στη θέση του προσώπου του, ως «προσωπείο». Έτσι λοιπόν, η τραγικότητα στην περίπτωση του Πραβιέν, είναι αυτή του μικρού ανθρώπου, που δεν διαθέτει ικανές δυνάμεις αντίστασης, που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το «σύστημα» ως αντίπαλος και αποδέχεται την τραγική του μοίρα αδιαμαρτύρητα, άβουλα σχεδόν, αφήνοντας μόνο μία χαραμάδα διαφυγής: τον μεταμφιεσμένο εαυτό του.
Σπάνιες γαίεςРЕДКИХ ЗЕМЕΛb: Μυθιστόρημα
Σώτη Τριανταφύλλου
Εκδόσεις Πατάκη, 2013
Τιμή € 15,00, σελ.318
