Aπόστολος Διαμαντής
Οι πρώτοι άποικοι της Bιρτζίνια και της Bοστώνης ήταν άγγλοι πουριτανοί, δηλαδή κληρονόμοι του αγγλικού εμπειρισμού και της ηθικής της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Ταυτόχρονα ήταν οπαδοί του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, ο οποίος έδωσε με τον Όλιβερ Κρόμγουελ στην Αγγλία, την πρώτη συνταγματική εξουσία. Οι πρώτοι λοιπόν άποικοι, οι άγγλοι πουριτανοί του 16ου αιώνα, επιβίωσαν στη φυσική και ψυχολογική ένταση του ταξιδιού στον ωκεανό και είχαν αποδεχτεί την πρόκληση του νέου περιβάλλοντος. Ήταν λοιπόν πραγματιστές.
Τι ήταν ακριβώς οι άγγλοι πουριτανοί; Ήταν μια θρησκευτική μεταρρυθμιστική τάση που εμφανίστηκε το 1564 στην Αγγλία και ζητούσε την κατάργηση πολλών τελετουργικών τυπικών της καθολικής εκκλησίας. Ήταν δηλαδή άγγλοι προτεστάντες. Αντιπολιτεύτηκαν τον βασιλιά Κάρολο Α, προβάλλοντας ζητήματα ανεξιθρησκίας.
Αλλά ο πουριτανισμός ήταν και ένας άκαμπτος, ασκητικός τρόπος ζωής. Περιελάμβανε μια ζωή χωρίς καταχρήσεις και απολαύσεις και αυστηρό έλεγχο της ατομικής ηθικής. Είναι αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά της προτεσταντικής ηθικής εν γένει, τα οποία όμως σύντομα θα αποτελέσουν και τη βάση της νέας επιχειρηματικής ηθικής στο Νέο Κόσμο.
Στο πολιτικό πεδίο η καλύτερη εποχή του αγγλικού πουριτανισμού ήταν η ανάδειξη του Κρόμγουελ στην κεφαλή της δημοκρατικής Αγγλίας. Αυτός ο «Λόρδος Προστάτης» κατάφερε να επιβάλει πολλές από τις θέσεις των πουριτανών. Όμως ο θάνατός του έφερε και την υποχώρηση των ιδεών των πουριτανών, οι οποίοι εκδιώχθηκαν από την εκκλησία, μετά την επαναφορά της Μοναρχίας.
Μόνη διέξοδος των πουριτανών ήταν πλέον οι αποικίες. Μαζικά λοιπόν μετακινήθηκαν προς την Αμερική και ίδρυσαν εκεί τις πιο χαρακτηριστικές κοινότητες του Νέου Κόσμου, κυρίως στη Νέα Αγγλία και την Μασσαχουσέτη. Έτσι, με τον αποικισμό, οι άγγλοι πουριτανοί απέφευγαν τον κίνδυνο των θρησκευτικών διώξεων και ταυτόχρονα εύρισκαν έναν νέο ελεύθερο τόπο για να διαδώσουν τις ιδέες τους.
Φτάνοντας στην Αμερική, οι άγγλοι πουριτανοί μετέφεραν φυσικά και τις αντιμοναρχικές, φιλελεύθερες ιδέες τους. Έτσι, όταν αργότερα ο αγγλικός πολιτικός φιλελευθερισμός, θα πάρει μια πιο καθαρή μορφή με το έργο του Τζων Λοκ, θα σχηματιστεί πλήρως η εικόνα μιας νέας χώρας που πιστεύει βαθιά στην πολιτική ελευθερία. Από τότε η Αμερική θα κατακτήσει τον τίτλο «χώρα της ελευθερίας».
Οι βασικότερες φιλελεύθερες προτάσεις του Λοκ αφορούσαν τα ατομικά δικαιώματα και την ιδιοκτησία. Ούτε η κυβέρνηση, ούτε η εκκλησία, ούτε κάποια άλλη μορφή εξουσίας, μπορούν να στερήσουν το φυσικό δικαίωμα του ατόμου να κρίνει το σωστό και το λάθος. Το άτομο δεν έχει καμία απολύτως υποχρέωση να υποτάσσεται σε οποιαδήποτε μορφή πνευματικής εξουσίας, κόμμα ή θεσμό. Επομένως τα φυσικά δικαιώματα του ατόμου είναι απαραβίαστα. Και η ελευθερία του ενός έχει ένα μόνον όριο, την ελευθερία του άλλου. Το κράτος οφείλει να προστατεύει αυτήν ακριβώς την αρχή.
Το πιο βασικό από όλα τα φυσικά δικαιώματα είναι η ατομική ιδιοκτησία, η οποία προστατεύεται απολύτως από το κράτος. Και πηγή κάθε εξουσίας είναι η θέληση του λαού. Αυτή ακριβώς η πλευρά του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, η οποία πέρασε στην καθαρή της μορφή, μέσω των πουριτανών, στην Αμερική, συνιστά και το περιεχόμενο της περίφημης Διακήρυξης της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. «Kανένας δεν μπορεί να επιβάλλει τη θέλησή του πάνω σε ένα ελεύθερο έθνος».
H Aμερική απαίτησε λοιπόν, με την επανάστασή της, το δόγμα της μη επέμβασης. Το δόγμα αυτό, το οποίο επιβάλει την ελευθερία των πολιτικών επιλογών κάθε λαού, οδήγησε την Αμερική στην πλήρη εναντίωσή της με τα αποικιοκρατικά καθεστώτα του 19ου αιώνα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός πως η πρώτη επίσημη αναγνώριση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έγινε από τον αμερικανό πρόεδρο Mονρόε, στις 4 Δεκεμβριου του 1822: "Eίναι αδύνατον να βλέπουμε τις καταθλίψεις, τας οποίας υφίσταται η Eλλάς, χωρίς να συγκινηθούμε βαθύτατα. Tο όνομά της γεμίζει το μυαλό και την καρδιά με τα υψηλότερα αισθήματα. Eξαιρετική επιδεξιότητα και λεπτότητα στις τέχνες, ηρωισμός στις πράξεις, αγνός πατριωτισμός, ενθουσιώδης ζήλος για ελευθερία, ενώνονται με τις αναμνήσεις μας για την Aρχαία Eλλάδα. H επί τόσα χρόνια εξαφάνιση της χώρας αυτής, είχε βαθιά πικράνει τα γενναιόφρονα πνεύματα".
Tο διάγγελμα αυτό του Mονρόε έκανε αίσθηση στη σχεδόν εχθρική ακόμη Eυρώπη. Tο ρεύμα του φιλελληνισμού βρήκε μια νέα ορμητική πηγή. H κυβέρνηση ωστόσο των HΠA δεν προχώρησε αμέσως σε αναγνώριση του νέου ελληνικού κράτους, παρά την έντονη πίεση που είχε από τις εφημερίδες και την κοινή γνώμη. Δεν ήθελε να διαταράξει ακόμη τις σχέσεις της με την Tουρκία και περιορίστηκε στη σαφή οπωσδήποτε προφορική συμπαράταξη με τις επιδιώξεις των επαναστατημένων Eλλήνων.
Ωστόσο η αμερικανική βοήθεια ήταν σημαντική, κυρίως οικονομική, μέσω επιτροπών βοηθείας που είχαν συσταθεί με πρωτοβουλία των αμερικανικών κολλεγίων και των διαφόρων λεσχών. Xιλιάδες δολάρια εισέρεαν για τους σκοπούς του αγώνα, ενώ εστάλη επίσης και μια φρεγάτα με την επωνυμία "Eλλάς", η οποία έφτασε στο Nαύπλιο το 1826.
Ο αμερικανικός φιλελληνισμός σήμαινε ουσιαστικά την ταύτιση των ιδεών του ελληνικού και του αμερικανικού εθνικισμού, πολύ καθαρότερα από αυτή που θα περίμενε κανείς, μέσα σε μια Eυρώπη που κυριαρχείται από τον αγγλο- γαλλικό ανταγωνισμό. Mπορεί η ελληνική επανάσταση να γίνεται στον απόηχο της Γαλλικής, όμως από την άποψη των στόχων και των ιδεών που συγκροτούν την εθνική συνείδηση, ασφαλώς η αμερικανική περίπτωση βρίσκεται εγγύτερα στην ελληνική. Mιλάμε κυρίως για ένα αγώνα εθνικό, απελευθερωτικό. Kαι αυτό ήταν επόμενο να φτάσει μέχρι τα αυτιά του Προέδρου των HΠA. Πολύ πιο γρήγορα από τα αυτοκρατορικά ακόμη αυτιά των Eυρωπαίων πολιτικών.
Η ίδια πολιτική θέση οδηγεί αργότερα τις ΗΠΑ στην καταδίκη των γενοκτονιών των αρχών του 20ου αιώνα, με κορυφαίο παράδειγμα τη γενοκτονία των αρμενίων, αλλά και την αποδοχή της ελληνικής προσπάθειας να απελευθερωθούν εδάφη της Μικράς Ασίας, μετά τη συνθήκη των Σεβρών. Για τον αμερικανό πρόεδρο «οι λαοί έχουν δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, όταν καταπιέζονται από αυταρχικές κυβερνήσεις για πολλούς αιώνες».
Η στάση της Αμερικής, απέναντι στο δόγμα της μη επέμβασης, αλλάζει από την συμμετοχή της στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι η πρώτη φορά που βγαίνει από τον απομονωτισμό της και παραβαίνει το δόγμα της μη επέμβασης. Οι αμερικανοί θα έχουν εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς στην Ευρώπη και αυτό θα συνεχιστεί φυσικά και στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το τέλος του η Αμερική θα αναλάβει εργολαβικά την οικονομική ανασύνταξη της Ευρώπης με το Σχέδιο Μάρσαλ και κυριολεκτικά τα αμερικανικά δολάρια θα στήσουν και πάλι στα πόδια της την ευρωπαϊκή οικονομία που ήταν εντελώς κατεστραμμένη.
Η πορεία της Αμερικής από το δόγμα της μη επέμβασης στην πολιτική της παγκόσμιας κυριαρχίας, είναι μια πορεία που έχει διαμορφώσει το ιδεολογικό εκκρεμές, μεταξύ μιας καλής και μιας κακής Αμερικής. Ιστορικά είναι τα δύο πρόσωπα του Νέου Κόσμου, ο οποίος όμως, τόσο από την άποψη της ιστορικής του καταγωγής, όσο και από την θέση του μέσα στην παγκόσμια πολιτική τάξη, δεν είναι και τόσο Νέος: είναι μια μετεξέλιξη του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, αλλά και της παγκόσμιας οικονομικής κυριαρχίας, που άλλοτε ήταν βρετανική και τώρα είναι αμερικανική.
Έμερσον- Μέλβιλ- Ουίτμαν: Τα 3 πρόσωπα του αμερικανικού έθνους.
Οι εθνικοί συγγραφείς της Αμερικής, ο φιλόσοφος Ραλφ Βάλντο Έμερσον (1803-1882), ο μυθιστοριογράφος Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891) και ο ποιητής Ουώλτ Ουίτμαν (1819-1892), έδωσαν με το έργο τους τα χαρακτηριστικά του αμερικανικού πνεύματος και διαμόρφωσαν την ιδιαιτερότητα της εθνικής συνείδησης του λαού των ΗΠΑ. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να συνοψισθούν στο τρίπτυχο: πρακτικός ιδεαλισμός, φιλελευθερισμός και ατομικότητα. Γι’ αυτές τις τρεις πλευρές του αμερικανικού πνεύματος, έδωσαν τις καλύτερες σελίδες τους ο Έμερσον στο έργο του «Ο Αμερικανός πνευματικός άνθρωπος», ο Ουίτμαν στην εισαγωγή του στα «Φύλλα Χλόης» και ο Μέλβιλ με το σύνολο του έργο του και κυρίως με το «Μόμπυ Ντικ».
Ο Ραλφ Βάλντο Έμερσον, με την διάλεξή του στο Χάρβαρντ, με τίτλο «Ο Αμερικανός πνευματικός άνθρωπος», δίνει με τρόπο σαφή τα χαρακτηριστικά μιας απόλυτης ατομικότητας: «Η ιδιαίτερη ζωή του κάθε ανθρώπου θα γίνει ένα κράτος πιο φημισμένο, πιο τρομερό στους εχθρούς του, πιο ευεργετικό στους φίλους του, απ’ όσο υπήρξαν ποτέ όλα τα βασίλεια της γης. Γιατί ο άνθρωπος στην ολοκλήρωσή του, συγκεντρώνει μέσα του τις ιδιαίτερες ικανότητες όλων των ανθρώπων».
Μέσω αυτής της θεοποίησης του ατόμου, ο Έμερσον τοποθέτησε στο κέντρο της ανθρώπινης φύσης την έννοια της «αυτοπεποίθησης», η οποία αποτέλεσε και την καρδιά της αμερικανικής ιδεολογίας. Η δύναμή της έφερε έναν άνεμο επαναστατικό σε όλους θεσμούς, αλλά και την πρακτική ζωή. Είναι η καρδιά της αμερικανικής ηθικής, η ηθική της ατομικότητας. Σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι να μεταφέρει ο άνθρωπος τον κόσμο μέσα του και να μην αφήσει τίποτε που να μην αντιπροσωπεύεται μέσα στο Είναι του. Για το Έμερσον «…τίποτα δεν είναι τόσο ιερό όσο η αυτοτέλεια και η ακεραιότητα του πνεύματός μας. Το μόνο ορθό είναι το σύμφωνο με την ιδιοσυστασία μου».
Αυτή είναι και η βάση του σύγχρονου αμερικανικού εθνικισμού, η οποία περνάει σε όλα τα έθνη, εφόσον αυτό που ισχύει για το κάθε άτομο ξεχωριστά, ισχύει και για κάθε έθνος ξεχωριστά. Το έθνος νοείται ως άτομο. Επομένως τίποτα δεν είναι ιερότερο από την πλήρη αυτονομία ενός έθνους και η εθνική ιδιαιτερότητα είναι η μόνη ορθότητα.
Ένας ελεύθερος άνθρωπος, αλλά και ένα ελεύθερο έθνος, μπορεί να κατορθώσει τα πάντα. Ο Έμερσον απομακρύνεται από την χριστιανική ηθική, κυρίως από την έννοια του ελέους. «Εγώ…», λέει ο Έμερσον, «…δεν ζητώ να εξιλεωθώ, αλλά να ζήσω. Η ζωή μου δεν είναι απολογία, αλλά ζωή. Και μη μου λέτε πως έχω υποχρέωση να ελαφρύνω τη θέση των φτωχών. Ποιος φταίει γιατί είναι φτωχοί; Εγώ; Αστόχαστε φιλάνθρωπε, γκρινιάζω για το δολάριο, το σεντ, τον οβολό που μου ζητάς, γιατί το χρήμα δεν μου ανήκει και δεν μπορώ να το δώσω». Αυτός ο πρακτικός ιδεαλισμός του Έμερσον κατακλύζει την διδασκαλία του για την ηθική αγωγή των νέων και ασφαλώς, διδάσκοντας την αυτοπεποίθηση, διαπαιδαγωγεί το άτομο της καπιταλιστικής εποχής.
Ο Ουώλτ Ουίτμαν, ο εθνικός ποιητής των ΗΠΑ, το 1855 εκδίδει τα «Φύλλα Χλόης» με τα οποία γίνεται ευρύτερα γνωστός. Είναι προσηλωμένος στο μεγαλείο της αμερικανικής φύσης, στη δύναμη του ενστίκτου, στη ορμή της ζωής και στην απλότητα που έρχεται από την θεία τάξη. Ο Ουίτμαν, διονυσιακός και ρωμαλέος στην έκφραση, αποδίδει με τρόπο έξοχο την πίστη του απλού αμερικανού του 19ου αιώνα στη φιλία και την ελευθερία. Είναι ένας ποιητής μεγάλων οριζόντων, ανάλογος στο ύφος και την ρητορική με τον δικό μας Κωστή Παλαμά ή τον Άγγελο Σικελιανό. "Eίμαστε αυτό που είμαστε/ κι η ίδια η γέννησή μας/ απάντηση ισχυρή σε όποια αντίδραση /εμείς έχουμε για όπλα τους εαυτούς μας/ κι είμαστε οι ομορφότεροι για τα δικά μας μάτια./ Όποια αμαρτία αρχίζει και τελειώνει μέσα μας,/ ότι κι αν γίνει κι ότι κι αν δε γίνει /αμαρτωλοί ή ωραίοι /μόνο για μας και μέσα μας. Kι αν κάποτε χαθούμε, δε θάναι από κατακτητή. Στην αιώνια νύχτα μόνοι μας θα βυθιστούμε".(Στη γαλάζια όχθη της Οντάριο, μτφ. Γιάννης Βαρβέρης, «Ρόπτρον», Αθήνα 1992).
Ο Χέρμαν Μέλβιλ, είναι ασφαλώς ο κορυφαίος αμερικανός συγγραφέας και ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους όλων των εποχών. Το έργο του Μόμπυ Ντικ, με φιλοσοφικές προεκτάσεις, αποδίδει μοναδικά το αμερικανικό πνεύμα της κατάκτησης της Φύσης, της αναζήτησης της γνώσης, αλλά και της πίστης στη δύναμη μιας ανίκητης ατομικότητας.
Ο Mέλβιλ παλεύει με το άγνωστο της Φύσης και της Γνώσης: H απάντησή του είναι το ταξίδι προς τον σκοτεινό ωκεανό. Mόνος ο άνθρωπος βρίσκεται απέναντι στην τεράστια φάλαινα, τον Μόμπυ Ντικ, που συμβολίζει και τα δύο: "Οι ψυχές μας είναι σαν εκείνα τα ορφανά που οι ανύπαντρες μάνες τους πεθαίνουν πάνω στη γέννα' το μυστικό της πατρότητάς μας βρίσκεται στον τάφο τους' εκεί λοιπόν πρέπει να κατέβουμε για να το μάθουμε ".
Αυτός ήταν ο άνθρωπος του Nέου Kόσμου, που για πρώτη φορά μετά από αιώνες βρίσκεται μόνος, αντιμέτωπος με κάτι που τον τρομάζει και που πρέπει ωστόσο να κατακτήσει; Ο άνθρωπος που σ' αυτό το κυνήγι "ανάμεσα στις δυνάμεις του ουρανού της κόλασης και της γής μπορεί να χαθεί' όσο όμως υπάρχει επιμένει να συναλλάσσεται με όλες τις δυνάμεις σε ίσια βάση ".
Ο Xέρμαν Mέλβιλ, που πέθανε το 1891, πέρασε και από την Αθήνα το 1856 και έγραψε χαρακτηριστικά: «Πάρε όλους τους ηθοποιούς της όπερας μια νύχτα από τα θέατρα του Λονδίνου και βάλε τους να δουλεύουν ντυμένοι με τα θεατρικά τους κοστούμια: να ζυγίζουν δέματα, να μετράνε μπακαλιάρους, να κάθονται σε τραπέζια στο μώλο καπνίζοντας, συζητώντας, σουλατσάροντας - να κάθονται σε βάρκες - να μαζεύουν κουρέλια, να κουβαλάνε βαρέλια νερού και θά έχεις μιαν ιδέα ενός ελληνικού λιμανιού".
