Στον Κώστα Αγοραστό
Με αφορμή το νέο βιβλίο του Τηλέμαχου Κώτσια,Κώδικας τιμής (εκδ. Ψυχογιός) μιλήσαμε μαζί του για τις σχέσεις Ελλήνων και Αλβανών και την πεζογραφία της κάθε χώρας.
Μόλις κυκλοφόρησε το καινούργιο σας βιβλίο,Κώδικας τιμής. Πείτε μας σε τι αναφέρεται;
Επέλεξα ένα θέμα με το οποίο προσπαθώ να απαντήσω σε ερωτήματα που τριβελίζουν έντονα μέσα στη σκέψη μου. Ένας νεαρός Αλβανός φοβάται για τη ζωή του και κρύβεται. Μια Ελληνίδα τον στεγάζει στο σπίτι της. Ένας αρχαίος Κώδικας κυνηγάει το νεαρό. Όσο κι αν πρόκειται για δυο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις ζωής μεταξύ του Αλβανού και της Ελληνίδας, το βάθος της ψυχής τους διέπεται από τα ίδια αισθήματα: το φόβο, τον έρωτα, τη μπέσα, την εκδίκηση. Ο φόβος του θανάτου και ο έρωτας είναι τα δυο πρωταρχικά αισθήματα του ανθρώπου. Επιπλέον, αν ξεσκεπάσεις λιγάκι το υπόστρωμα του πολιτισμένου Έλληνα, θα βρεις τον Αλβανό. Η εκδίκηση, η αυτοδικία, είναι δυνατά συναισθήματα τα οποία έχει υποτάξει το κράτος. Στην Αλβανία αυτά υπάρχουν ακόμα, και όχι σε μορφή καταλοίπων όπως εδώ στην Ελλάδα, αλλά σε πλήρη άνθιση. Με το να εξετάζω αυτά τα θέματα που αφορούν τη συμπεριφορά των Αλβανών, όχι μόνο γίνεται πιο κατανοητή η σημερινή ιδιοσυγκρασία τους άλλα είναι σαν να βάζω στο μικροσκόπιο και να μελετώ, όπως οι παλαιοντολόγοι, κάποια παλιά γνωρίσματα της ιδιοσυγκρασίας του ίδιου του Έλληνα.
Σε αρκετά βιβλία σας, σας απασχολούν οι σχέσεις των Ελλήνων με τους Έλληνες εκ Αλβανίας, οι οποίοι ζουν στη χώρα μας.
Πράγματι, ασχολήθηκα συχνά με το θέμα των βορειοηπειρωτών, των ομογενών από την Αλβανία που ήρθαν στην Ελλάδα μετά το άνοιγμα των συνόρων το 1990, με τη ζωή των Ελλήνων της Αλβανίας κατά την περίοδο του δικτατορικού καθεστώτος, πέραν του ότι έχω ασχοληθεί και με θέματα της ελληνικής πραγματικότητας. Αυτό λοιπόν είναι το μοναδικό –μέχρι τώρα, τουλάχιστον– βιβλίο με θέμα τις σχέσεις Ελλήνων και Αλβανών, αλλά και μεταξύ των Αλβανών στην Ελλάδα μετά το 1990.
Βρίσκετε ότι οι δύο λαοί έχουν περισσότερα κοινά παρά διαφορές; Ποια είναι αυτά;
Ασφαλώς και έχουν περισσότερα κοινά, εφόσον σε όλη τους την ύπαρξη είναι γειτονικοί λαοί – από την αρχαιότητα. Ενηλικιώθηκαν μαζί μέσα στην Ιστορία, ο καθένας με το δικό του τρόπο. Ποτέ ανάμεσά τους δεν υπήρξαν πολιτικά σύνορα, δεν έζησαν δηλαδή ξεχωριστά μέχρι τη δημιουργία των εθνικών κρατών μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μπορώ να πω ότι είναι μεταξύ τους οι δυο πιο συγγενικοί λαοί. Η ίδια η ύπαρξη του αλβανικού λαού δεν μπορεί να διανοηθεί χωρίς τον ελληνικό. Ασφαλώς και τους χωρίζουν και πολλά πράγματα, που είναι γνωστά.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε ενδελεχώς σε ένα κώδικα τιμής, που οι ήρωές σας ακολουθούν. Τι συμβολίζει αυτός για εσάς;
Δεν πρόκειται για κάποιο συμβολισμό, τουλάχιστον από πλευράς συγγραφέα. Είναι η γνωστή βεντέτα, κατάλοιπα της οποίας υπάρχουν ακόμα και στην Ελλάδα –να κάτι το κοινό μεταξύ των δυο λαών– όμως στην Αλβανία, και κυρίως στη Βόρεια Αλβανία, αυτός ο κώδικας είναι ακόμα σήμερα σε ισχύ. Είναι ο κώδικας της εκδίκησης, του αίματος δηλαδή, ο κώδικας της μπέσας, του λόγου. Ο Κώδικας –Κανούν το λένε οι Αλβανοί, από το Ελληνικό Κανών– ρύθμιζε κάποτε όλη τη ζωή, ήταν ο ποινικός και αστικός κώδικας μαζί, και εφόσον το κράτος –που δεν υπήρχε– δεν ασχολούταν με την προσωπική ζωή των ανθρώπων, εκείνοι είχαν το δικαίωμα της αυτοδικίας. Μπορώ να πω ότι ο Κώδικας αυτός σε ένα μεγάλο βαθμό ορίζει τους κανόνες της αυτοδικίας. Όποιος τον παραβιάζει, διώχνεται από την κοινότητα, ή από τη Σημαία, όπως τη λένε οι Αλβανοί.
Ζείτε και εργάζεστε στην Αθήνα πάνω από είκοσι χρόνια. Πώς σας έχει αντιμετωπίσει το λογοτεχνικό σινάφι; Αντιμετωπίσατε δυσκολίες;
Δυσκολίες αντιμετώπισα όπως ο κάθε συγγραφέας. Μπορώ να πω ότι στην αρχή στάθηκα τυχερός λόγω της θεματολογίας μου, όμως στη συνέχεια έβλεπα ότι η θεματολογία αυτή δεν ήταν εκείνη που πουλούσε, που έλκυε το ευρύ αναγνωστικό κοινό. Εξάλλου, η κοινή γνώμη, δυσκολεύεται να με θεωρήσει Έλληνα συγγραφέα. Όσο κι αν θεωρώ ότι ο συγγραφέας δεν έχει επίθετο, έλληνας, αλβανός, γάλλος, αμερικανός, ωστόσο, έχει ανάγκη από κάποια στέγη την οποία κατασκευάζουν οι κριτικοί και του την πουλάνε και αυτός καταλαβαίνει ότι δυστυχώς δεν μπορεί να μείνει άστεγος. Αν όμως στενέψει η κριτική σκέψη τον όρο Έλληνας συγγραφέας και τον ταυτίσει με τα σύνορα του ελληνικού κράτους, τότε θα έπρεπε τους περισσότερους Έλληνες συγγραφείς να τους αποβάλλει από αυτή την κοινότητα, ξεκινώντας από όλους τους αιγυπτιώτες, τους μικρασιάτες, τους κωνσταντινοπολίτες, και άλλους που γεννήθηκαν έξω από την παλιά ελληνική επικράτεια, δηλαδή τους περισσότερους και τους καλύτερους συγγραφείς.
Εκφράζεστε σε δυο «μικρές» γλώσσες με μεγάλη όμως παράδοση στην ποίηση και την πεζογραφία. Αν σας ζητούσα να μας συστήσετε ένα σπουδαίο αλλά άγνωστο, στους περισσότερους από εμάς, έργο (μυθιστόρημα, νουβέλα, διήγημα, ποίημα) ενός αλβανού συγγραφέα, ποιο θα ήταν αυτό; Πείτε μας και δυο λόγια γι' αυτό.
Δεν γράφω σε δυο γλώσσες, γράφω μόνο ελληνικά. Η ελληνική είναι η μητρική μου γλώσσα και η αλβανική η γλώσσα της παιδείας μου. Θα μπορούσα να έγραφα αλβανικά αν ζούσα στην Αλβανία και τα έργα μου να προορίζονταν για το αλβανικό αναγνωστικό κοινό και τότε αν είχα γίνει αξιόλογος θα συγκαταλεγόμουν στους έλληνες συγγραφείς που γράφουν σε ξένη γλώσσα. Μόνο λίγα βιβλία μου μεταφράστηκαν στα αλβανικά. Την αλβανική γλώσσα τη θεωρώ πράγματι μικρή και με πολύ μικρότερη παράδοση από την ελληνική, όμως αυτό δεν εμπόδισε να αναγνωριστεί παγκοσμίως τουλάχιστον ένας Αλβανός συγγραφέας, ο Ισμαήλ Κανταρέ. Η ελληνική γλώσσα δεν είναι καθόλου μικρή, ασχέτως αν ομιλείται από περιορισμένα εκατομμύρια σήμερα. Είναι στο χέρι των Ελλήνων να τη μικρύνουν ή να τη μεγαλώσουν. Και η διάδοση στον κόσμο εξαρτάται από το αν μπορούν τα νέα ταλέντα να αναδειχτούν, αν η πολιτεία είναι σε θέση να τους συμπαρασταθεί ή αν οι άνθρωποι που χειρίζονται αυτά τα θέματα εκ μέρους της πολιτείας προωθούν τα δικά τους προσωπικά συμφέροντα.
Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, οι Αλβανοί συγγραφείς που αξίζουν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, απλώς η ελληνική κριτική ή το αναγνωστικό κοινό δεν τους πρόσεξε όσο θα έπρεπε για να ενθαρρυνθεί η μετάφραση και άλλων. Περίπου το ίδιο συμβαίνει και με τους έλληνες συγγραφείς στην Αλβανία. Με εξαίρεση τους αρχαίους, τους οποίους οι Αλβανοί τους λατρεύουν όσο ο υπόλοιπος κόσμος –αλλά μπορώ να πω και περισσότερο, καθώς τους νιώθουν εν μέρει και δικούς τους– οι σύγχρονοι έχουν την τύχη που έχουν οι έλληνες συγγραφείς στον υπόλοιπο κόσμο. Πιστεύω ότι στην Αλβανία, έλληνες συγγραφείς που έγιναν γνωστοί στο εξωτερικό μπορούν να γίνουν γνωστοί και στην Αλβανία, με τους ίδιους δυστυχώς νόμους της αγοράς και με την ίδια μειωμένη επιρροή που έχουν οι μικρές γλώσσες.
Έχετε κάνει μεταφράσεις αλβανών συγγραφέων στα ελληνικά αλλά και εργασίες αντίστροφης μετάφρασης. Ποιους έλληνες συγγραφείς βρίσκετε ενδιαφέροντες προς μετάφραση για το αλβανικό αναγνωστικό κοινό;
Έχω μεταφράσει Ισμαήλ Κανταρέ, Μπεσνίκ Μουσταφάι, Μιμόζα Αχμέτι προς τα ελληνικά, αλλά και Ζυράννα Ζατέλη προς τα αλβανικά. Έχουν μεταφραστεί και άλλοι αξιόλογοι Αλβανοί συγγραφείς στα ελληνικά και έχουν αποσπάσει καλές κριτικές, όμως κανείς τους δεν πούλησε.
Παρακολουθείτε τόσο τις ελληνικές όσο και τις αλβανικές εκδόσεις. Πόσο κοντά είναι τα κείμενα σύγχρονων Ελλήνων και Αλβανών συγγραφέων;
Η θεματολογία είναι διαφορετική, διότι διαφορετική είναι και η ζωή στις δυο χώρες, όμως τα πανανθρώπινα αισθήματα είναι παντού τα ίδια και είναι το ταλέντο του συγγραφέα εκείνο που τα ανακαλύπτει, που βρίσκει τα κοινά τέλια της ψυχής των ανθρώπων. Δυστυχώς, δεν μπορώ να παρακολουθήσω ούτε τις ελληνικές εκδόσεις. Δεν έχω δηλαδή στη διάθεσή μου το σύνολο των εκδόσεων ώστε να έχω μια σφαιρική άποψη. Με ενοχλεί ο μεγάλος αριθμός των τίτλων. Σήμερα ο αριθμός των συγγραφέων είναι μεγαλύτερος από τον αριθμό των αναγνωστών και αυτό δεν είναι καθόλου σχήμα λόγου. Αν ένα βιβλίο εκδίδεται σε χίλια ή δυο χιλιάδες αντίτυπα, οι συγγραφείς όλοι μαζί είναι περισσότεροι. Δεν είναι κακό να γράφουν πολλοί, το θέμα είναι ότι δεν υπάρχει μια καλή κρησάρα που να ξεχωρίζει την ποιότητα. Όσο για τα δρώμενα της Αλβανίας, είναι ακόμα πιο δύσκολο να έχω γνώμη: εκεί όποιος νομίζει ότι είναι συγγραφέας, εκδίδει ένα βιβλίο. Η κατάσταση στις εκεί εκδόσεις είναι σε πιο νηπιακό στάδιο.
Ποιές είναι οι πεζογραφικές σας αναφορές;
Το είχα πει πολλές φορές. Γαλουχήθηκα με τα μυθιστορήματα του Δέκατου Ένατου Αιώνα, ίσως και του πρώτου ήμισυ του Εικοστού, κυρίως τα γαλλικά και τα ρώσικα και λιγότερο τα Αμερικάνικα.
Αποτελεί πρόκληση για εσάς να γράψετε ένα μυθιστόρημα διαφορετικής θεματολογίας σε σχέση με τα προηγούμενα βιβλία σας;
Μεγάλη πρόκληση. Προσπαθώ το κάθε βιβλίο μου να έχει διαφορετική θεματολογία. Είμαι όπως ένας φωτογράφος που έχει περιορισμένα φιλμ και προσπαθεί να απαθανατίσει όσο περισσότερες εικόνες. Σημαντικό για μένα είναι όταν ασχολούμαι με διαφορετική θεματολογία, να είμαι ο ίδιος συγγραφέας.
