Κυριακή 22 Μαΐου 2016

Η ετερότητα ως φυσική αρχή




Παντελής Σαββίδης
 
Κάποια στιγμή, για λόγους που ανάγονται στην ψυχολογία και την ψυχανάλυση, ο άνθρωπος αναρωτιέται ποιος είναι ο ίδιος και ποιοι είναι οι άλλοι.
 
Τα ερωτήματα ποιοι είμαστε,  τι θέλουμε και που πάμε, είναι τα βασανιστικά ερωτήματα της ανθρωπότητας που απασχολούν τη φιλοσοφία, ίσως, και άλλες επιστήμες  οι οποίες διακονούν την ψυχολογική ανακούφιση της ανθρώπινης αγωνίας.
 
Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για τον υπαρκτό κόσμο τον οποίο διερευνούν οι φυσικές επιστήμες. Είναι ακόμη δυσκολότερο να μιλήσει για τον κόσμο πέρα από τη φυσική, τον κόσμο της μεταφυσικής, όχι με την αριστοτελική έννοια αλλά με την έννοια του κόσμου που ξεφεύγει από την επιστασία των φυσικών νόμων και ανάγεται στη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση.
 
Η ετερότητα, πέραν της κοινωνικής της διάστασης, είναι μια φυσική αρχή.
 
Απέναντι στο θετικά φορτισμένο πρωτόνιο υπάρχει το αρνητικά φορτισμένο ηλεκτρόνιο. Απέναντι στην ύλη του σύμπαντος, υπάρχει η αντιϋλη που, ευτυχώς, οι ποσότητές τους δεν είναι συμμετρικές, διότι τότε η μία θα εξουδετέρωνε την άλλη. Και δεν θα υπήρχαμε.
 
Η φύση αποτελείται από ύλη και ενέργεια. Με τα όσα γνωρίζω και μπορώ να καταλάβω δεν έχω αντιληφθεί ότι έχουν βρει το στοιχειώδες σωματίδιο. Μας παρουσιάζουν ως στοιχειώδη σωματίδια, περίπου, μια δεκαοχτάδα αλλά ο αριθμός είναι υπερβολικά μεγάλος για να οριστούν όλα αυτά ως στοιχειώδη. Εκείνο που τείνω να πιστέψω είναι πως το στοιχειώδες δεν είναι σωμάτιο αλλά ενέργεια. Αυτή, υπο ορισμένες μορφές και συνθήκες, μετατρέπεται σε σωμάτιο. Και ο άνθρωπος είναι μια ιδιόμορφη σύνθεση ύλης και ενέργειας. Οι πιθανότητες να δημιουργηθεί ήταν απειροελάχιστες.
 
Άρα, οι τάσεις της συμπεριφοράς του δεν μπορεί να αφίστανται, στο αρχικό γενεσιουργό αίτιό τους, από τη δυναμική της φύσης.
 
Μπορεί, κατά τη σύγχρονη βιολογία, η συμπεριφορά να επηρεάζεται από το κοινωνικό περιβάλλον που, μαζί με το φυσικό περιβάλλον, επιδρούν στο DNA αλλά, είναι συζητήσιμο κατά πόσο μπορεί να εξαλειφθούν οι πρωτόγονες αναφορές που συγκροτούν την υπόσταση της φύσης και επηρεάζουν τον άνθρωπο.
 
Αναφέρω ένα πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα από το οποίο μπορεί να γίνει αντιληπτό τι θέλω να πω και πόσο εξαρτημένη από την ετερότητα είναι ακόμη και η φύση. Και το παράδειγμα αυτό είναι το γνωστό πείραμα EPR, από τα αρχικά των επιστημόνων  που το διεξήγαγαν   (Αϊνστάιν, Ποντόλσκι, Ρόζεν) το 1935.
 
Είναι η λεγόμενη κβαντική εμπλοκή.
 
Το πείραμα σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτος διαχωρισμός ανάμεσα σε εμάς και τη συμπαντική ενότητα.
 
Εξαιτίας μιας κοσμικής εμπλοκής, κάθε άτομο του σώματός μας συνδέεται με άτομα που βρίσκονται εκατομμύρια έτη φωτός μακριά.
 
Μεταξύ του Εγώ και του Άλλου, επομένως, υπάρχει μια πρωταρχική σχέση.
 
Η ταυτότητα είναι βασικό στοιχείο της ύπαρξης του ανθρώπου, μέσα από την οποία προσδιορίζει τον εαυτό του και τον Άλλο. Η ταυτότητα σήμερα επιβεβαιώνεται στο έθνος. Το έθνος θεωρείτο παλαιότερα ότι είναι ένα εφεύρημα το οποίο κατά κάποιο τρόπο γεφυρώνει ένα αποξενωμένο κράτος με ένα πραγματικό λαό, μια φανταστική κοινωνία, ανθρώπων που δεν γνώριζαν ο ένας τον άλλο.
 
Φτάσαμε στη νεότερη εποχή σε μια πιο θετική αντίληψη για το έθνος. Είναι αντικειμενικές κοινωνικές οι σχέσεις στο έθνος. Είναι μια πραγματικότητα το έθνος, ένα ανθρώπινο σύνολο με τους μύθους, αναμνήσεις, οικονομία, κουλτούρα, υποχρεώσεις και τα λοιπά. Επομένως, πρέπει να δούμε πώς τίθεται το θέμα της ταυτότητας.
 
Στη μετανεοτερική εποχή που ζούμε τα εθνικά κράτη πιέζονται και δεν αποκλείεται να αποδομηθούν. Τα γίνεται με την εθνική ταυτότητα;
 
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η λακανική προσέγγιση.  Το έθνος κατανοείται ως μια ταυτότητα σε διαρκή κρίση. Όλα τα έθνη ορίζουν την ταυτότητά τους μέσα από μια μυθοποιημένη αντιπαλότητα, με πολλούς άλλους γύρω τους. Μία μυθοποιημένη αντιπαλότητα η οποία ουσιαστικά επιδιώκει να εξηγήσει την έλλειψη, την ιστορική έλλειψη, με μια αναγωγή σε ένα παρελθόν που τους το αφαίρεσε κάποιος κακός.
 
Η έννοια της ταυτότητας είναι μια τάση επιστροφής στο ιδεώδες  της πληρότητας και της απόλαυσης σε αντίθεση με τον «άλλο».   
 
Ο «άλλος» είναι ένα ζητούμενο και για το άτομο όπως συνελήφθη και διατυπώθηκε στη Δύση.
 
Η ατομικότητα, όπως κατοχυρώνεται στον Ακινάτη, κατοχυρώνεται μ' έναν τραυματικό τρόπο. Δηλαδή κατοχυρώνεται από έναν Θεό, ο οποίος είναι κλεισμένος στον εαυτό του με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να κλειστεί επίσης στον εαυτό του. Γίνεται αυτοαναφορικός.
 
Αυτό το αυτοαναφορικό υποκείμενο είναι ένα τραύμα για τη δυτική σκέψη.  Γίνεται  ο κύριος και ο κάτοχος της ιστορίας, γεννιέται η θέληση για δύναμη. Γεννιέται η κοσμοκυριαρχία,  «το εγώ είναι ο κάτοχος του κόσμου, θέλω να είμαι ο κύριος της φύσης και του κόσμου και όλοι άλλοι πρέπει να είναι υπηρέτες μου».
 
Στην Ανατολή, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέει ότι ο άνθρωπος δεν είναι το σώμα αυτού, ούτε η ψυχή του μόνο, ούτε το άθροισμά τους, αλλά το όλον αυτού και βάζει μέσα εδώ τη βούληση, το φυσικό θέλημα, δηλαδή μια αυτοσκηνοθεσία του ανθρώπου, μία αυτοδημιουργία του συνεχή, ένα διάλογο βέβαια με τον Θεό και με τους άλλους.
 
Ο Φρόυντ έδειξε πως δια του ασυνείδητου έχω μια αναφορικότητα στον Άλλον.
 
Ο Λακάν έδειξε ότι η επιθυμία είναι βασικά αναφορική, δηλαδή επιθυμώ ενσωματώνοντας την επιθυμία του Άλλου.
 
Η Ευρώπη δεν έχει διαμορφώσει μια ενιαία ταυτότητα. Κατά καιρούς το προσπάθησε όχι αυτοπροσδιοριζόμενη αλλά ετεροπροσδιοριζόμενη. Άλλοτε ως προς τη Ρωσία, άλλοτε ως προς την Ανατολή, άλλοτε ως προς το Βυζάντιο άλλοτε ως προς την ορθοδοξία.
 
Τα Βαλκάνια είναι μεν αδιαχώριστα από την Ευρώπη από γεωγραφική άποψη, έχουν, όμως, οριστεί από πολιτισμική άποψη ως ο «άλλος» μέσα της. Κατόρθωσαν να εσωτερικεύουν βολικά πολλές πολιτικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές απογοητεύσεις.
 
Όλα αυτά, ίσως ανήκουν στην εποχή των Μεγάλων Αφηγήσεων. Όταν τις κοινωνίες συγκροτούσαν σύνολα με αριθμητικό μέγεθος. Ο «Άλλος» στις κοινωνίες αυτές  ήταν ο ομοεθνής. Και η Μεγάλη Αφήγηση, ήταν, ουσιαστικά, το εθνικό αφήγημα. Η εποχή αυτή, μάλλον, πέρασε. Το εθνικό αφήγημα διεγείρει ολοένα και μικρότερες συλλογικότητες.
 
Οι κοινωνίες έχουν κατακερματιστεί. Οι ανθρώπινες ομάδες αναζητούν ολοένα και μικρότερες αφηγήσεις που να ικανοποιούν αυτόν τον κατακερματισμό. Ο σημερινός άνθρωπος αισθάνεται ολοένα και λιγότερο μέλος μιας μεγάλης ή μικρής εθνότητας και περισσότερο μέλος μιας ολιγάριθμης ομάδας με περισσότερο, από την εθνότητα, ομοειδή χαρακτηριστικά. Τα οποία δεν είναι ανάγκη να είναι τα ίδια με τα χαρακτηριστικά που προσδιόριζαν την εθνική ομάδα. Δεν είναι αναγκαίο, για παράδειγμα, να μιλά, η μικρή συλλογικότητα, την ίδια γλώσσα, ή να έχει την ίδια θρησκεία.
 
Το ερώτημα, εν προκειμένω, είναι ποια η συγκρότηση, πλέον, σε πολιτειακό επίπεδο. Μια πρώτη προσέγγιση, ως απάντηση, θα μπορούσε να είναι πως η αναδυόμενη πολιτεία θα μπορούσε να είναι η Ένωση ενός ανομοιογενούς συνόλου μικρών συλλογικοτήτων, το οποίο θα ήθελε να συνυπάρξει σε μια πολιτειακή μορφή.
 
Και η προβολή, όμως, αυτού στο μέλλον, θα κατέτεινε στην παγκόσμια κοινωνία και στην ιδιότητα του παγκόσμιου πολίτη.
 
Είναι η κυρίαρχη αποδομητική ιδεολογία. Νομίζω πως η τάση είναι αυτή. Προσωπικά δεν μου αρέσει. Δεν είμαι τόσο ευπροσάρμοστος. Και αναζητώ τρόπους να την ανακόψω. Φοβάμαι πως δεν μπορώ. Και ελπίζω στη υπαρξιακή λύτρωση.
 
Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι επανερχόμενοι στις ημέρες μας και στην περιοχή μας και αντιμετωπίζοντας τα σημερινά ερωτήματα: Μήπως, αναζητώντας την ταυτότητά της, η Ευρώπη πρέπει να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της με τον «άλλο» με αφορμή και το προσφυγικό;
 
Ποιος είναι ο άλλος για την Ευρώπη και ποιος για τον Ευρωπαίο;
 
Ευχαριστώ πολύ
 
 
 
*Εισήγηση του Παντελή Σαββίδη στην εκδήλωση που οργανώνουν η "Εταιρεία Μελέτης Πολιτισμικής Ετερότητας" (Ε.Μ.Π.Ε.) και ο Δήμος Αθηναίων (Ο.Π.Α.Ν.): «Art Brut - Outsider Art: Η ετερότητα ως καθρέφτης της ταυτότητας» από 9 έως 23 Μαΐου με βασικό χώρο το Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα», Ηρακλειδών 66, σταθμοί Κεραμεικός / Θησείο.





Feedzilla: Europe News

BBC News - Politics

Harvard Magazine email Archive Feed

ΤΥΠΟΣ

« »

EMSC - Last 50 earthquakes worldwide