ευθέως".: Ο έρωτας, πάλι

Είναι γνωστό πως τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται ένα λογοτεχνικό βιβλίο είναι εν πολλοίς γνωστά και δεδομένα, συνεπώς επαναλαμβανόμενα. Είναι οι σταθερές της ανθρώπινης φύσης, που ασφαλώς μεταβάλλονται από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο, αλλά σε ένα, λιγότερο ή περισσότερο, επιφανειακό επίπεδο. Αυτό που αλλάζει κάθε φορά σε ένα λογοτεχνικό βιβλίο, αυτό που παράλληλα μας προσφέρει την πολυπόθητη ελπίδα ότι θα διαβάσουμε κάτι διαφορετικό, δεν είναι λοιπόν τόσο το θέμα, όσο η μορφή και το ύφος. Σε εντελώς γενικές γραμμές, η μορφή αφορά στην οργάνωση και διάταξη της αφήγησης που επιλέγεται για να αποδοθούν τα θέματα του βιβλίου, ενώ το ύφος αφορά στη γλωσσική έκφραση αυτής της αφήγησης.

Ο τίτλος του δεύτερου μυθιστορήματος της αμερικανοεβραίας συγγραφέως Νικόλ Κράους (γεν. 1974), Η ιστορία ενός έρωτα, που εκδόθηκε το 2005, είναι οφθαλμοφανώς κοινότοπος. Ξέρουμε ότι αφού ξεκινάμε να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα, θα διαβάσουμε μια ιστορία. Και ξέρουμε ότι μία από τις πιο αγαπημένες ιστορίες των ανθρώπων (αν όχι η πιο αγαπημένη τους), ήδη από την εποχή της ομηρικής Ελένης, είναι ο έρωτας, ανεξάρτητα από το αν ευοδώνεται ή αποτυγχάνει. Επομένως, από ένα βιβλίο με αυτόν τον κοινότοπο τίτλο προσδοκούμε, αν μη τι άλλο, ένα άλλο βλέμμα, μια άλλη μορφική ή/και υφολογική απόδοση της ίδιας παμπάλαιας ιστορίας.

Ο Λέοπολντ είναι ένας Εβραίος που γλίτωσε τελευταία στιγμή από τα χέρια των ναζί στο Σλόνιμ της Λευκορωσίας. Η Άλμα είναι μια γυναίκα την οποία ερωτεύτηκε και για την οποία έγραψε την Ιστορία ενός έρωτα. Αυτό το βιβλίο έχει μια εκδοτική ζωή εξίσου περιπετειώδη με τη ζωή των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται, εμπλέκοντας αρκετούς άλλους πέραν του συγγραφέα του. Ωστόσο η Άλμα έφυγε για την Αμερική και οι δύο τους δεν έζησαν ποτέ μαζί. Βιβλία γράφει και ο γιος τους, ο Ισαάκ, τον οποίον προσπαθεί να εντοπίσει η Άλμα, μια έφηβη Αμερικανοεβραία που έχει εμμονή με το συγκεκριμένο βιβλίο, καθώς το όνομά της προήλθε από αυτό. Ο αδερφός της, με το παρατσούκλι Μπερντ, έχει βρει καταφύγιο στην εβραϊκή θρησκεία, ενώ η μητέρα της, η Σάρλοτ, καλείται από έναν άγνωστο, μυστηριώδη αποστολέα να μεταφράσει αυτό το βιβλίο για ένα μεγάλο ποσό.

Η συγγραφέας μετέρχεται μια ιδιαίτερα σύνθετη μορφή για την απόδοση της ιστορίας, ενώ κάθε φορά προκαταβάλει τον αναγνώστη με ένα γραφιστικό σήμα. Το κείμενο μετατοπίζεται από την οπτική γωνία του Λέο, που καταγράφει την ιστορία του (με σήμα την καρδιά), στα ημερολόγια της νεαρής Άλμα, που αναζητά την πραγματική ταυτότητα των ανθρώπων πίσω από τα ονόματά τους (με σήμα την πυξίδα). Παράλληλα, διαβάζουμε στοχαστικά αποσπάσματα από την ίδια την Ιστορία ενός έρωτα (βιβλίο μες στο βιβλίο) του Λέοπολντ, ενσωματωμένα αρμονικά στην καθαυτό αφήγηση της όλης ιστορίας. Σε ένα από τα πλέον στοχαστικά, την «Εποχή της Σιωπής», διαβάζουμε: «Την Εποχή της Σιωπής, οι άνθρωποι επικοινωνούσαν περισσότερο, όχι λιγότερο. Το ένστικτο της επιβίωσης απαιτούσε τα χέρια να μη μένουν ακίνητα σχεδόν ποτέ, έτσι μόνο στον ύπνο (καμιά φορά μάλιστα ούτε και τότε) ο κόσμος έπαυε να λέει κάτι. Δεν υπήρχε διάκριση ανάμεσα στις χειρονομίες του λόγου και τις χειρονομίες της ζωής. Το χτίσιμο ενός σπιτιού, ας πούμε, ή η προετοιμασία ενός φαγητού ήταν λόγια όσο και το νεύμα που έλεγε “σ’ αγαπώ” ή “μιλώ σοβαρά”».

Στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Άλμα, το ύφος που χρησιμοποιεί η Κράους αλλάζει εύστοχα, αποκτώντας τον παιγνιώδη τόνο μιας ευφυούς κοπέλας: «Την επομένη το πρωί στήθηκα στο Τείχος των Δακρύων, ζέχνοντας ακόμα θειάφι. Στις χαραμάδες ανάμεσα στις ογκώδεις πέτρες ήταν σφηνωμένα τσαλακωμένα χαρτάκια. Ο ραβίνος μού είπε ότι, αν ήθελα, μπορούσα να γράψω σημείωμα στον Θεό και να το σφηνώσω σε χαραμάδα. Δεν πίστευα στον Θεό. Έτσι, έγραψα στον πατέρα μου».

Γλαφυρή στοχαστικότητα και παράλληλες αφηγήσεις

Όχι μόνο ο έρωτας, αλλά και οι οικογενειακές σχέσεις, πραγματικές και φαντασιακές, κυριαρχούν στο βιβλίο της Κράους. Έτσι, ο Λέοπολντ περιγράφει με γοητευτικούς εξελικτικούς όρους πώς θα μάθαινε τον γιο του να κολυμπά: «Θα έπαιρνα τον γιο μου αγκαλιά. Θα του έλεγα: Μια φορά κι έναν καιρό ήσουνα ψάρι. –Ψάρι; θα ρωτούσε. –Μάλιστα, ψάρι. –Πώς το ξέρεις;–Επειδή κι εγώ ήμουν ψάρι. –Κι εσύ; –Βέβαια. Πάει πολύς καιρός. –Πόσος καιρός; –Πάρα πολύς. Τέλος πάντων, αφού ήσουν ψάρι, ήξερες να κολυμπάς. –Ήξερα; –Βέβαια. Ήσουνα σπουδαίος κολυμβητής. Πρωταθλητής κολύμβησης. Λάτρευες το νερό. –Γιατί; –Τι εννοείς “γιατί”; –Γιατί λάτρευα το νερό; –Επειδή ήταν η ζωή σου. Και καθώς θα μιλούσαμε, θα τον άφηνα ένα δαχτυλάκι κάθε φορά, ώσπου θα έπλεε δίπλα μου, χωρίς να το καταλάβει».

Αλλά και όταν παρεμβάλλεται η τριτοπρόσωπη αφήγηση, το ύφος της Κράους αποκτά συχνά μια γλαφυρή στοχαστικότητα που εκτιμήσαμε ιδιαίτερα: «Έμαθε να ζει με την αλήθεια. Όχι να την αποδέχεται, αλλά να ζει μ’ αυτήν. Ήταν σαν να ζούσε με ελέφαντα. Το δωματιάκι του ήταν τόσο δα και, κάθε πρωί, έπρεπε να στριμώχνεται γύρω απ’ την αλήθεια, για να πάει στο μπάνιο. Για να πάει στο κομό και να πάρει εσώρουχα, έπρεπε να συρθεί κάτω απ’ την αλήθεια και να προσεύχεται να μην της έρθει εκείνη τη στιγμή να θρονιαστεί πάνω στη μούρη του. Τη νύχτα, όταν έκλεινε τα μάτια, την ένιωθε να στέκει από πάνω του απειλητική».

Παράλληλες αφηγήσεις σε διαφορετικά χρονικά και χωρικά πλαίσια, ευφυής μίξη ποικίλων υφών, πραγματικά γεγονότα που διαπλέκονται με τα μυθοπλαστικά, μετακειμενικά γνωρίσματα όπως η σύντομη συμβολή της γραφιστικής (το σχεδιάγραμμα στη σ. 141 είναι αποκαλυπτικό για την περίπλοκη καταγωγή των Εβραίων της Ευρώπης), συνθέτουν αυτό το χαρισματικό μυθιστόρημα. Η διακοπτόμενη εξέλιξη της αφήγησης είναι ασφαλώς ένα από τα δυνατά χαρτιά του βιβλίου, και εκείνο που από μορφική άποψη το διαφοροποιεί σε σχέση με μια συμβατική αφήγηση. Αυτό το συγκινητικό κουβάρι ανθρώπων, σχέσεων, αναμνήσεων, στοχασμών, σημειώσεων, αποκαλύψεων, θα ξετυλιχτεί καθαρά και πλήρως μέχρι το τέλος, προς όφελος του αναγνώστη που δεν πειράζει αν δυσκολευτεί, ακριβώς σαν τους ήρωες αυτής της ιστορίας, μέχρι να βρει το νήμα.

Ο Κουτσί εκθείασε το βιβλίο της Κράους, γράφοντας ότι είναι «γοητευτικό, τρυφερό και απολύτως πρωτότυπο». Όχι μόνο θα συμφωνήσουμε με τον κορυφαίο πεζογράφο (αν και η λέξη «απολύτως» είναι ίσως υπερβολική), αλλά θα προσθέταμε ότι η Ιστορία ενός έρωτα συμμερίζεται με τα έργα του Κουτσί ένα λογοτεχνικό γνώρισμα διόλου ευκαταφρόνητο: είναι ένα μυθιστόρημα χωρίς κάποια ενοχλητική εκζήτηση, κάποια πομπώδη εκκεντρικότητα ή πόζα. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε το καταπληκτικό μυθιστόρημα Όλα έρχονται στο φως (2002) του Τζόναθαν Σάφραν Φόερ, συζύγου της Κράους, στον οποίον αφιερώνεται εν μέρει η Ιστορία ενός έρωτα (η υπόλοιπη αφιέρωση πηγαίνει σε συγγενικά της μέλη). Και τα δύο βιβλία συμμερίζονται, μεταξύ άλλων, την επιλογή μιας ιδιάζουσας αφηγηματικής μορφής, την υφολογική ποικιλομορφία, τη δόμηση πειστικών χαρακτήρων, καθώς και την έμφαση στη νεότερη ιστορία του εβραϊσμού.

Μορφή, ύφος, περιεχόμενο, θέματα, και τόσες άλλες λέξεις που χρησιμοποιούμε για να προσδιορίσουμε αυτό που διαβάζουμε δεν είναι ασφαλώς ξεκομμένες. Απεναντίας, είναι τόσο αξεδιάλυτα συνυφασμένες, ώστε η αλλαγή ή μετατόπιση ενός συστατικού να είναι ικανή να χαλάσει το τελικό αναγνωστικό γεύμα. Στην περίπτωση του μυθιστορήματος Η ιστορία ενός έρωτα της Νικόλ Κράους η συνταγή ευτυχώς δεν ήταν έτοιμη, αλλά μοιάζει σαν να φτιάχτηκε στην πορεία. Το μίγμα πέτυχε, οπότε το έδεσμα έγινε και νόστιμο και θρεπτικό.