Της Σώτης Τριανταφύλλου
Με την ευκαιρία του πρόσφατου διπλωματικού σφάλματος του Μπαράκ Ομπάμα –παρότι είναι ακόμα κάπως νωρίς, η αντίδρασή του στον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία πρέπει μάλλον να θεωρηθεί γκάφα- διαβάζω ένα βιβλίο του 2003 με τίτλο «The New American Empire». Πρόκειται για μια σειρά άρθρων που επιμελήθηκαν ο Lloyd Gardner, καθηγητής διπλωματικής ιστορίας στο Rutgers και η Marilyn Young, καθηγήτρια αμερικανικής ιστορίας στο NYU.
Πολλά έχουν συμβεί από το 2003, αλλά τα σφάλματα του σήμερα οφείλονται στα σφάλματα του χθες, στην έλλειψη ορθής αποτίμησης του παρελθόντος. Όχι ότι ο Gardner και η Young παραδέχονται την έννοια του «σφάλματος» – ειδικά η Young, καταγγέλλοντας την αμερικανική πολιτική ως ιμπεριαλιστική και μιλιταριστική, δεν βλέπει ούτε την αμερικανική διπλωματία, ούτε τις στρατιωτικές επεμβάσεις ως διαδικασίες που περιέχουν «σωστό» και «λάθος». Παρ’ όλ’ αυτά, το βιβλίο είναι διαφωτιστικό καθώς διατρέχει την ιστορία του ψυχρού πολέμου, το πώς δηλαδή η Ευρώπη –κατεστραμμένη και εξουθενωμένη από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο– εκχώρησε την παγκόσμια ηγεμονία στις ΗΠΑ με αντάλλαγμα να αναχαιτιστεί ο σοβιετικός επεκτατισμός και το αντικαπιταλιστικό ρεύμα. Έχει σημασία να κατανοήσει κανείς πώς συνέβη αυτή η διαδοχή σ’ ένα ιστορικό συγκείμενο όπου ο φασισμός και ο ναζισμός αποδόθηκαν στον καπιταλισμό, σε μια τρομοκρατική μορφή εξουσίας του κεφαλαίου.
Μετά το 1947-48 οι ΗΠΑ ανέλαβαν παγκόσμιο ρόλο τον οποίον έπαιξαν με κυμαινόμενο ήθος και αποτελεσματικότητα, συχνά μάλιστα με σύγχυση εξουσιών και αλλεπάλληλες εκδηλώσεις brinkmanship. Η συνέπεια ήταν οι διεθνείς κρίσεις και η ισορροπία τρόμου. Αν εξετάσουμε με χρονική υστέρηση την αμερικανική εξωτερική πολιτική από το 1947 θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι ηγεσίες στις ΗΠΑ δεν είχαν την παραμικρή ιδέα από τη θεωρία των παιγνίων κι ότι αυτοσχεδίαζαν σ’ ένα απλοϊκό πλαίσιο hawks και doves. Όμως η πραγματικότητα ήταν ανέκαθεν πιο περίπλοκη.
Η Marilyn Young, ως ειδήμων στο Βιετνάμ και στις αμερικανο-ασιατικές σχέσεις, χρησιμοποιεί, νομίζω, με αυθαίρετο τρόπο το παράδειγμα του πολέμου στην Ινδοκίνα. Στον 21ο αιώνα, εξέλιπαν οι συνθήκες μιας τέτοιας εκστρατείας, ενώ δημιουργήθηκαν καινούργιοι εχθροί – οι περισσότεροι από τους οποίους είναι πλάσματα του αμερικανικού οπορτουνισμού. Οι ΗΠΑ κατάφεραν να αποκτήσουν εχθρούς σε όλες τις πολιτικές και γεωγραφικές σκηνές: στην Ευρώπη, στην Ασία, στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στην Κεντρική Αμερική, στην Καραϊβική και στη Νότια Αμερική – μόνο που σήμερα το κέντρο βάρους έχει μετατοπιστεί: αναδύονται καινούργιες υπερδυνάμεις, η Ευρώπη κλονίζεται, η παγκοσμιοποίηση υπονομεύει την αμερικανική «εθνική» οικονομία. Και οι ΗΠΑ υφίστανται τις συνέπειες της πολιτικής του Ισραήλ καθώς και εκείνες του ψυχρού πολέμου με τη Σοβιετική Ένωση η οποία κατέρρευσε ως καθεστώς αλλά όχι ως γεωπολιτική οντότητα. Εξάλλου, υφίστανται τον πυρηνικό κίνδυνο που κατασκεύασαν οι ίδιες.
Το άρθρο του Michael Adas για την αμερικανική κατοχή των Φιλιππίνων είναι πολύ χρήσιμο για να κατανοηθεί η λογική της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ σε μακρινές και άγνωστες χώρες. Πρόκειται για συνδυασμό μεσσιανισμού και συμπλέγματος ανωτερότητας από τον οποίον εκφύεται ένα είδος shock therapy σαν αυτή που προσπαθούν να επιβάλουν στην Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΔΝΤ. Από τις δηλώσεις Αμερικανών αξιωματούχων που παραθέτουν οι συγγραφείς –ο Michael Adas, o Thomas McCormick, o Greg Grandin– προκύπτει επίσης η βαθιά άγνοια όσων χαράσσουν την αμερικανική στρατηγική και τακτική για τις χώρες τις οποίες φιλοδοξούν να επηρεάσουν.
Το πρόβλημα των στρατιωτικών επεμβάσεων είναι εγγενές: οι πόλεμοι, ακόμα και οι πόλεμοι φθοράς, ενθαρρύνουν την εξωτερίκευση των χειρότερων ενστίκτων. Ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα υπέρ της διπλωματίας και εναντίον των επεμβάσεων είναι ακριβώς αυτό το χρονικό των φρικαλεοτήτων το οποίο επαναλαμβάνεται χωρίς να υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί. Το βιβλίο «The New American Empire» περιέχει κάμποσες ανατριχιαστικές περιγραφές επεισοδίων στα οποία μπορεί να ενταχθεί η χρήση χημικών όπλων στη Συρία χωρίς να τα υπερβαίνει σε αγριότητα.
Η αμερικανική εξωτερική πολιτική πάσχει τόσο ως περιεχόμενο όσο και ως εικόνα: η προπαγάνδα αποτυγχάνει να πείσει – ποιος πιστεύει, λόγου χάρη, τον «ιδεαλισμό» του Paul Wolfowitz περί διάδοσης του δημοκρατικού ιδεώδους; Και πώς να πάρουμε στα σοβαρά τον Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος, αίφνης, χωρίς να έχουν καταλήξει οι σχετικές έρευνες, απειλεί με μια ακόμα στρατιωτική επέμβαση; Σίγουρα, το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής δεν είναι ούτε φιλανθρωπικό ίδρυμα, ούτε παιδική χαρά – ωστόσο, υπάρχει συγκεκριμένο διεθνές δίκαιο και «κοινή λογική» που υπαγορεύουν την επιλογή και κλιμάκωση των τακτικών κινήσεων. Οι ΗΠΑ, όπως φαίνεται και στα κεφάλαια αυτού του βιβλίου, διαπράττουν σφάλμα ως προς αυτή τη λογική: επιτίθενται σε έναν εχθρό ανεξαρτήτως αν η επίθεση δημιουργήσει έναν καινούργιο εχθρό· επιδεικνύουν παντελή έλλειψη διορατικότητας· απαιτούν άμεσα αποτελέσματα σε υποθέσεις που, εκ φύσεως, δεν μπορούν να έχουν άμεσα αποτελέσματα. Εν κατακλείδι, σημειώνουν επιτυχίες στο εσωτερικό, αλλά αποτυγχάνουν συστηματικά στον διεθνή χώρο: θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η καταλληλότερη αμερικανική στάση είναι μια μορφή απομονωτισμού, η οποία, ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με την παγκοσμιοποιημένη οικονομία – άρα, αποκλείεται εκ των πραγμάτων.
H διαφωνία μου με την αριστερά του Δημοκρατικού Κόμματος εξακολουθεί να είναι η άρνησή της να δει ότι, είτε οι ΗΠΑ ευθύνονται είτε όχι (κατά τη γνώμη μου, ευθύνονται), υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ολίσθησης στη βαρβαρότητα: όταν ο George McGovern έλεγε, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του τον Οκτώβριο του 2012, ότι «οι εχθροί είναι λιγοστοί και ζουν στα βάθη της ερήμου», εκδήλωνε τη συνηθισμένη αμερικανική συμπεριφορά, μια εύθυμη άρνηση της πραγματικότητας, έναν ευσεβή πόθο. Τόσο οι ευσεβείς πόθοι, όσο και η κινδυνολογία, οι φοβίες και η μαζική υστερία καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα: σε σπασμωδικές κινήσεις και σε ζαβολιές που, με τη σειρά τους, οδηγούν στο ένα φιάσκο μετά το άλλο.
ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ
