Του Μάκη Πανώριου
Το πλέον άγνωστο και αινιγματικό τοπίο είναι το ανθρώπινο. Ως υπαρξιακό φαινόμενο, δεν είναι καθόλου νέο. Το έχει ήδη επισημάνει ο αρχαίος σοφός: Γνώθι σαυτόν! Ουδέποτε όμως επιτεύχθηκε η γνωριμία του. Ο σύγχρονος επιστήμονας δεν σταμάτησε τις προσπάθειες αποκρυπτογράφησης του. Το αποτέλεσμα της έρευνας συνοψίζεται στο εξής ερώτημα: Ποιός είναι στην πραγματικότητα αυτός ο άγνωστος εαυτός; Η απάντηση είναι ιδιαιτέρως παράδοξη: Είναι ένας άλλος, κι όχι αυτός που φαίνεται. Και ο μεν και ο δε παραμένουν προς ώρας terra incognita.
Αυτόν τον άγνωστο άλλο εαυτό μάς συστήνει ο Μανόλης Πρατικάκης σε τρεις πολυποικιλόμορφες εκδοχές του, εγκαλώντας τον επί του προσκηνίου, όχι απλώς και μόνο για να μας τον παρουσιάσει ως ακραίο κλινικό γεγονός, αλλά ως φαινόμενο που ερεθίζει τη σκέψη.
Το «Σύνδρομο Fregoli», όπως ονομάστηκε στην Ψυχιατρική η περίπτωση να φαντάζεται κάποιος ότι είναι "'άλλος", προέρχεται από τον Ιταλό ηθοποιό Λεοπόλντο Φρέγκολι (1867-1936), ο οποίος είχε την σπάνια ικανότητα να μεταμορφώνεται σε χρόνο μηδέν. (Στο σημείο αυτό ας αναφερθώ στον Ηθοποιό γενικά, θεωρώντας τον ως μάλλον κλασικό παράδειγμα εαυτού που κατά βάθος πιστεύει ότι είναι "άλλος". Πιθανολογώ: Μήπως μέσα από την εναλλαγή των διαφορετικών ρόλων ο δεδομένος εαυτός αναζητά υποσυνείδητα τον Άλλο;) Είναι μια σκέψη που μπορεί να μετεξελιχθεί σε πάμπολλες διακλαδώσεις της: Νεύρωση, ψύχωση, ψευδαίσθηση, υστερία, ταύτιση, κ.α., είναι ορισμένες απ' αυτές. Στην «Ψυχώ», του 1960, για παράδειγμα, την κλασική ταινία του Χίτσκοκ, ο προβληματικός Μπέιτς, ταυτίζεται στο τέλος απόλυτα με την μητέρα του.
Η άλλη όψη της Καλλιόπης
Μια εξίσου ακραία περίπτωση, ως προς την εξωτερική ιδιομορφία της, παρουσιάζει ο Μανόλης Πρατικάκης, στην εναρκτήρια νουβέλα του. Η Καλλιόπη, το κεντρικό της πρόσωπο, είναι μια απόλυτα φυσιολογική νέα γυναίκα, με ευρύ πνευματικό ορίζοντα. Και ξαφνικά, έρχεται αντιμέτωπη με την "άλλη" Καλλιόπη, πιστό αλλά αρνητικό αντίγραφό της, που ενυπήρχε στην εσωτερική της κρύπτη. Έχοντας αποδράσει από την φυλακή της, της επιτίθεται ως "άλλη" για να την τιμωρήσει επειδή απώθησε στο άδυτό της όλα όσα δεν στάθηκε ικανή να αντιμετωπίσει∙ τώρα αυτά κακοφόρμισαν και στρέφονται εναντίον της. Η επιστήμη θα αναζητήσει τα αίτια που αποδιοργάνωσαν τον εαυτό. Τα πρώτα αποκαλυπτικά στοιχεία: Αυστηρότατο γονεϊκό περιβάλλον, πατέρας αφέντης, μητέρα ανεκτική, αδελφή υποταγμένη, ένας βιασμός στα δεκαπέντε της, για τον οποίον θεωρήθηκε αυτή... υπεύθυνη από τον ιερέα. Ο διάτρητος ήδη εαυτός της έχει αρχίσει να παραμορφώνεται, παραμορφώνοντας παράλληλα και όλον τον κόσμο, θεωρώντας την ένοχη∙ πρέπει να τιμωρηθεί, γιατί «...το ταπεινωμένο Εγώ (Καλλιόπη) το βαφτίζεις Εσύ (Άλλη) και το εξορίζεις σαν ξένο και εχθρικό. Το κάνεις φάντασμα που τρομοκρατεί το άλλο του μισό και το καταδιώκει», προσδιορίζει εύστοχα το πρόβλημα ο συγγραφέας. Κάποια στιγμή, η παθούσα θα έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με αυτό, και θα κάνει τις πικρές διαπιστώσεις της: «Η κόλαση δεν είναι οι άλλοι», θα αντιστρέψει τον Σαρτρ, «είμαστε εμείς», που τους επιτρέπουμε να εισβάλλουν στο άδυτό μας και να μετεξελιχθούν σε Λαιστρυγόνες και σε Κύκλωπες, όπως ήδη έχει επισημάνει ο Αλεξανδρινός. Η συνειδητοποίηση του προβλήματος συνιστά και τη θεραπεία του; Πιθανώς. Η μνήμη της πληγής όμως παραμένει. Τα αναγνώσιμα, μάλλον εξωτερικά χαρακτηριστικά της πάθησης, δεν συνιστούν ούτε γνώση ούτε γνωριμία του ανθρώπινου άδυτου, απ' το οποίο, άγνωστο γιατί, μάλλον εκπορεύονται.
Το πάθος του Πέτρου
Το είδωλο στέκεται πάντα πίσω από την πρόσοψη του κόσμου
Εξίσου εντυπωσιακή είναι η δεύτερη περίπτωση. Ο ασθενής ονομάζεται Πέτρος. «Από μικρό παιδί, αφάνταστο πάθος. Θαυμασμός έως εκστάσεως. Για τον μεγάλο Κινέζο μυθικό ήρωα και σούπερ σταρ του καράτε Μπρους Λι». Ο Πέτρος, με βάση το ιστορικό του, προσδιορίζεται ως «Ταπεινός αλλά κρυφά φιλόδοξος, έως υπερφίαλος...α λλά πάνω απ' όλα φαντασιόπληκτος», τον οποίον «Η τρέλα και η σύνεση τον όριζαν από κοινού». Η προσωπογραφία του είναι ακριβής. Αποδεικνύεται όμως ότι το Πρόσωπό του καλύπτεται από Προσωπείο, κάτω απ' το οποίο υποκρύπτεται ένας 'Άλλος". Ποιος είναι στην πραγματικότητα ο αρχικός εαυτός που ενέδωσε στην ακύρωσή του; Άγνωστο, διότι ο νέος δεν είναι ούτε ο πριν ούτε ο νυν. Είναι μία διαστρεβλωμένη περσόνα και των δύο, που αδυνατεί να διαμορφώσει υγιή εαυτό. Στη θέση του, ωστόσο, μια υποσυνείδητη πιθανώς ανάγκη ύπαρξης, εμφανίζεται το μυθοποιημένο είδωλο μιας πραγματικότητας της οποίας τα εξωτερικά χαρακτηριστικά έχει αντιγράψει και καλλιεργήσει. Ο χαμένος Πέτρος, ή, ό,τι έχει απομείνει απ' αυτόν, πιστεύει πως είναι όχι απλώς η αντιγραφή του πρωτότυπου μοντέλου, ούτε ο διάδοχός του, αλλά η μετενσάρκωση του ίδιου του Μπρους Λι. Κι επειδή, ο κατασκευασμένος κινηματογραφικός σταρ ήταν ένας υπερφυσικός λαϊκός ήρωας στην υπηρεσία της πατρίδας, ο Πέτρος, ως κόπια του, μετεξελίσσεται και αυτός σε υπερπατριώτη-χαφιέ. Όπως και η προηγούμενη ασθενής, έτσι και αυτός, «βλέπει παντού συνωμοσίες, και έναν παραμορφωμένο κόσμο που απειλεί και τον ίδιο και το κράτος». Ούτως ή άλλως το βλέμμα προσδιορίζει τον κόσμο: Δεν είναι αυτός που φαίνεται, αλλά ένας "άλλος". Το πρόβλημα-θέμα είναι ότι προς ώρας και οι δύο παραμένουν άγνωστοι, διότι «...το είδωλο στέκεται πάντα πίσω από την πρόσοψη του κόσμου».
Την υπαρξιακή σημασία του βλέμματος θα την καταθέσει το τρίτο διήγημα του βιβλίου. Εξίσου συναρπαστικό, ως προς την εσωτερική του επιφάνεια, απομυθοποιεί τον κόσμο και θέτει το υποκείμενο άνθρωπος απέναντί του, υποχρεώνοντάς τον να τον ομολογήσει ως αυτό που είναι. Απ' αυτή την άποψη, πιθανώς να είναι και το πλέον ενδιαφέρον διήγημα από τα προηγηθέντα.
Η "τυφλή" Δωροθέα
Η Δωροθέα, το κεντρικό του πρόσωπο, είναι μία καθ' όλα φυσιολογική νέα γυναίκα - ένας ανώτερος άνθρωπος. Ο σύντροφός της είναι το απόλυτο συμπλήρωμα της ζωής της. Η Δωροθέα έχει βαθύτατη επίγνωση της σημασίας του. «Αν κάποτε σε χάσω, θα χαθώ στην ατέλειωτη νύχτα. Δε θα 'χω μάτια να ξανακοιτάξω κι όλα θα αδειάσουν». Ακούγεται ίσως ποιητικά ρητορικό, αλλά η εσωτερική σημασία του όμως προσδιορίζει μια στάση ζωής. Ας το προσέξουμε. Στο ίδιο μήκος κύματος κι ο αγαπημένος της: «Είσαι δώρο Θεού, Δωροθέα, για μένα, που ήρθες όπως έρχεται η μουσική». Ο απόλυτο έρωτας, λοιπόν, το τραγούδι των αγγέλων, όπως θα περιέγραφε κανείς λυρικά την επιφανειακά μυθιστορηματική αυτή σχέση. Και ξαφνικά η Δωροθέα δηλώνει τυφλή. Το παράδοξο είναι ότι οι εξετάσεις της δεν διαπιστώνουν τυφλότητα, αντιθέτως οφθαλμολογικώς κρίνεται απόλυτα υγιής. Θα καταλήξει φυσικά στον ψυχίατρο. Κι αυτός, συνεπικουρούμενος και από την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, θα φέρει στο φως το πρόβλημα που ευθύνεται για την ανύπαρκτη πάθησή της, πρόβλημα που είχε απωθήσει ως 'Άλλη"∙ ο γιατρός θα της το εκμαιεύσει κι αυτή θα το ομολογήσει. Η Δωροθέα «είδε» το φρικτό πρόσωπο του κόσμου μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Τον αγαπημένο της να συνευρίσκεται με άλλη γυναίκα επί της συζυγικής τους κλίνης. Το μυθικό είδωλο της Δωροθέας αυτομάτως θρυμματίστηκε. Ο κόσμος έσβησε κι αυτή έχασε την όρασή της. Δεν έχει τίποτ' άλλο να δει. Και πρέπει να αγωνιστεί για να εξέλθει από την σκοτεινιά. Αλλά ο κόσμος της δεν είναι πια ίδιος. Κάπου στο βάθος του εαυτού της η Άλλη την κοιτάζει με ένα πικρό σαρκαστικό βλέμμα.
Ακόμη κι αν η ουλή της πληγής έχει εξαφανιστεί, η μνήμη της παραμένει και παραπέμπει στη βαθύτερη ουσία της ύπαρξης.
Ο Μανόλης Πρατικάκης καταθέτει μια πειστικότατη επιστημονική ερμηνεία του παράδοξου προβλήματος. Η ασθενής Δωροθέα υποτίθεται ότι γιατρεύτηκε, επειδή, όπως ήδη προειπώθηκε, έθεσε τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων∙ αποδεχόμενη τη διάψευση του ονείρου, την υπερβαίνει και προσπαθεί να χαράξει ένα καινούργιο δρόμο. Όμως, ακόμη κι αν η ουλή της πληγής έχει εξαφανιστεί, η μνήμη της παραμένει και παραπέμπει στη βαθύτερη ουσία της ύπαρξης, εκεί που ενυπάρχει η σκοτεινή ρίζα της κραυγής, όπως το έθεσε ο Λόρκα, απ' όπου εκπορεύονται οι μυστηριώδεις διαδικασίες αποσυναρμολόγησης του άγνωστου εαυτού, η φύτρα της φαντασίωσης, της ανεξήγητης παραμόρφωσης εντέλει, της ολοκληρωτικής αποδιοργάνωσης του εαυτού. Ο ψυχίατρος, στις καλύτερες εκδοχές του, είναι ο μόνος επιστήμονας από την ιατρική κοινότητα, που προσπαθεί να διεισδύσει στο ανεξιχνίαστο βάθος του εαυτού, στην απροσπέλαστη κρύπτη του ασθενούς, προσπαθώντας να ανιχνεύσει τη γενεσιουργό αιτία του προβλήματος. Η καταγωγή του οποίου, στην περίπτωση της Δωροθέας, για παράδειγμα, παραπέμπει στην μυστηριώδη κλασική αρχετυπική περίπτωση του Οιδίποδα, ιδωμένη εδώ από άλλη φυσικά οπτική γωνία.
Ο Οιδίπους γεννιέται φυσιολογικός. Σύντομα όμως θα πληροφορηθεί ότι είναι ένας 'Άλλος": Δολοφόνος του Πατέρα του και Σύζυγος της Μητέρας του. Θα επιχειρήσει να αποδράσει απ' τον 'Άλλο", όμως αυτός ο 'Άλλος" θα πράξει μέσω αυτού. Η συνειδητοποίηση της πράξης του 'Άλλου", την οποία διεκπεραίωσε αυτός ως Οιδίποδας, θα τον οδηγήσει στην τύφλωση. Αποστρέφεται έτσι το φρικτό πρόσωπο του κόσμου, δεν θέλει πλέον να τον βλέπει. Εξίσου τραγικά υπαρξιακή είναι η περίπτωση του σεξπηρικού Οθέλο. Ο Μαύρος, στην πραγματικότητα θανατώνει την Άλλη, που μεταμφιέστηκε σε Δισδαιμόνα, προκειμένου να του αποκαλύψει τη φρίκη του κόσμου. Όταν έρθει αντιμέτωπος με αυτήν, μέσω του επίσης Άλλου Διπρόσωπου Ιάγου, δηλαδή το τερατώδες που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, αυτό τελικά κυριαρχεί και χαρακτηρίζει την ουσία και την ποιότητά του, ο Οθέλο θα αυτοκτονήσει. Αυτός ο κατά βάση αθώος δεν έχει πλέον θέση στην κόλαση του κόσμου. Ο οποίος ανά πάσα στιγμή καταθέτει τα εφιαλτικά του διαπιστευτήρια και την τρομακτική του ταυτότητα. Όχι όμως και το αρχετυπικό άγνωστο βάθος του.
Ο Μανόλης Πρατικάκης το γνωρίζει πολύ καλά. Κι επειδή το γνωρίζει στην υπαρξιακή του διάσταση, τον απασχολεί και σε φιλοσοφικό επίπεδο. Υπό αυτή την έννοια, δεν αρκείται στην επισήμανση των συμπτωμάτων των διαφόρων περιπτώσεων μόνο, αυτών των ανεξήγητων "αποστημάτων" στο σώμα της ανθρωπότητας γενικά. Τα χρησιμοποιεί μάλλον ως προσχήματα για να γράψει «την ιστορία ενός ανθρώπου, κι όχι σαν ένα τεχνικό ιατρικό ιστορικό», διότι «χωρίς τη λογοτεχνία η ψυχιατρική στεγνώνει επικίνδυνα», επισημαίνει εύστοχα ο καθηγητής ψυχιατρικής και ποιητής Γιάννης Ζέρβας, προλογίζοντας την εργασία του συναδέλφου του. Μέσα από τις παράδοξες, αλλά εφιαλτικά πραγματικές ιστορίες του ανθρώπου, ο λογοτέχνης - ποιητής - δημιουργός Μανόλης Πρατικάκης ρίχνει ένα τολμηρό βλέμμα στο σκοτεινό άγνωστο, το μόνο πιθανώς υπεύθυνο γι' αυτό που είναι ο άνθρωπος. Πιστεύω ότι είναι και το ουσιώδες της πολύτιμης εργασίας του. Ο αναγνώστης του θα το μοιραστεί και θα συνομιλήσει μέσω του έργου του, μαζί του. Κι αυτό είναι σπουδαίο.
Σύνδρομο Fregoli – Το τίμημα να είσαι ένας άλλοςΜανόλης Πρατικάκης
Εκδόσεις Καλέντη, Αθήνα 2013
Τιμή € 14,00, σελ. 308
